Supply Chain Management & Logistics (Marathi Version)-munotes

Page 1

1 १
पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ओळख-उत्क्ाांती व तत्कवे
INTRODUCTION TO SUPPLY CHAIN
MANAGEMENT EVOLUTION &
PRINCIPLES
घटक सांरचना
१.० उद्दिष्ट्ये
१.१ पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ओळख
१.२ पुरवठा साखळी व्यवस्थापन - व्याख्या व वैद्दिष्टये
१.३ पुरवठा साखळी व्यवस्थापन उत्क्ाांती
१.४ पुरवठा साखळी व्यवस्थापन महत्कव
१.५ पुरवठा साखळी व्यवस्थापन प्रद्द्या
१.६ पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाची तत्कवे
१.७ पुरवठा साखळी व्यवस्थापन धोरणे
१.८ साराांि
१.९ स्वाध्याय
१.१० सांदर्भ
१.० उद्दिष्ट्ये (OBJECTIVES) द्दवद्यार्थयाांना ह्या प्रकररणातून खाीीी उद्दिष्ट्ये साध्य कररावयाची हहेत.
 पुरवठा साखळी व्यवस्थापन अथभ, व्याख्या व वैद्दिष्टये समजावून घेणे.
 पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाची उत्ककराांती इद्दतहास अभ्यासणे.
 पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाचे महत्कव समजावून घेणे.
 पुरवठा साखळी व्यवस्थापन प्रद्द्या व त्कयातीी अडथळयाांचा अभ्यास कररणे.
 पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाची तत्कवे व डावपेच अभ्यासणे.
१.१ पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ओळख (INTRODUCTION TO SCM) व्यापारामध्ये पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ही महत्कवाची प्रद्द्या असून त्कयामध्ये वस्तू व
सेवाांच्या हाीचाीींचे व्यवस्थापन करेीे जाते. करच्च्या माीाच्या प्रद्द्येपासून पक्करा माी munotes.in

Page 2

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन हद्दण ीॉद्दजद्दस्िक्स
2 तयार कररण्याकरररता करराव्या ीागणाऱ्या सवभ प्रद्द्याांचा अांतर्ाभव यामध्ये होतो. त्कयामध्ये
करच्चा माी-द्दनद्दमभत-पक्करा माी (WIP) व पक्करा माी ह्याांची हाीचाी व साठवणूकर ह्या
सवभ करायाांचा समावेि होतो. सवभ प्रकरारच्या साठ्याचे व्यवस्थापन व ग्राहकराांच्या मागणीची
त्कयाांच्या उपर्ोग स्थळीपयांत पक्करया माीाची पाठवणी कररण्यास हवश्यकर असीेीी
साखळी व मध्यस्थाांचे व्यवस्थापन म्हणजेच पुरवठा साखळी व्यवस्थापन (SCM) होय.
पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाचे मुख्य उद्दिष्ट करच्चा माी पुरवठयापासून ते पक्क्या माीाची
ग्राहकराांना उपीब्धता कररून देण्यापयांत येणारा खचभ करमी कररणे, पुरवठा साखळीतीी
द्दवद्दवध मध्यस्थाांचे व्यवस्थापन कररणे हद्दण बाजारपेठेतीी मागणी पुरवठा च्ाप्रमाणे
साठवणूकर गृहात (Store) हवश्यकर तो साठा तयार ठेवणे हे असते. द्दव्ी द्दवर्ागास हपीे
उद्दिष्ट साध्य कररण्या स गोदामामध्ये मोठ्या प्रमाणात पक्करा माी उपीब्ध असणे हवश्यकर
असते; तर दुसऱ्या बाजूस माीाच्या साठयाचे व्यवस्थापन कररून साठवणूकर खचभ करमी
कररणे हे उद्दिष्ट साठा व्यवस्थापनाचे (Inventory management) असते. ह्या दोन्ही
द्दवरुध्द असीेल्या उद्दिष्टाांची द्दमळवणी पुरवठा साखळी व्यवस्थापन कररून साठवणूकरीचा
खचभ न वाढवता बाजारपेठेतीी येणाऱ्या करमी अद्दधकर ग्राहकराांच्या मागणीची पूतभता कररणे
हवश्यकर असते. त्कयामुळे पुरवठा साखळी व्यवस्थापन हे द्दव्ी द्दवर्ाग, खरेदी द्दवर्ाग,
साठवणूकर द्दवर्ाग, साठा व्यवस्थापन द्दवर्ाग व अथभद्दवर्ागाच्या समन्वयािी द्दनगद्दडत असून
त्कयामध्ये सुीर्ता हणत असते. त्कयासाठी द्दवद्दवध प्रद्द्या व तांत्ाांचा अवीांब कररून करच्चा
माी व पक्करा माीाच्या हाीचाीीमध्ये करायभक्षमता व खचाभत बचत कररण्याचे करायभ पुरवठा
साखळी व्यवस्थापनामार्भत पूणभ कररून ग्राहकराांचे समाधान कररायचे असते.
१.२ व्याख्या व वैद्दिष्टये (DEFINITING & FEATURES) पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ही वस्तू व सेवाांचे उत्कपादन हाताळण्याची प्रद्द्या असून द्दतची
सुरुवात करच्च्या माीाच्या उपीब्धतेपासून होऊन ग्राहकराांना अांद्दतम उत्कपादन द्दकरांवा सेवा
देण्यापयांतच्या िप्पप्पया पयांत असते. करांपनी पुरवठादाराांची एकर साखळी तयार कररून त्कयाांच्या
करडून करच्च्या माीाची उपीब्धता कररून अांद्दतम उत्कपादन ग्राहकराांना पोहचद्दवणाऱ्या
सांघिनाांचा समावेि कररते. म्हणून, पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ही ग्राहकराांच्या वस्तू व
सेवाांची मागणी द्दनद्दमभती व पूतभता कररण्याची प्रद्द्या हहे.
व्याख्या:
‚पुरवठा साखळी ही व्यक्ती, सांघिना, साधन सांपत्ती, तांत्ज्ञान व द्दवद्दवध कराये ह्याांची साखळी
असून त्कयाद्वारे वस्तूांची व सेवाांची मागणी द्दनद्दमभती व द्दव्ी कररण्यािी सांबांद्दधत हहे. ह्यामध्ये
करच्चा माी द्दमळद्दवण्यापासून ते अांद्दतम उत्कपादन ग्राहकराांना देण्यापयांतच्या सवभ द्द्याांचा व
पुरवठादाराांचा समावेि होतो.‛
‚वस्तूच्या उत्कपादनापासून ते त्कयाच्या उपर्ोगापयांतची देखर्ाी व व्यवस्थापन म्हणजेच
पुरवठा साखळी व्यवस्थापन होय. पुरवठा साखळी व्यवस्थापनात करच्चा माी, द्दवत्त व
माद्दहतीच्या द्द्याांचा समावेि होतो. त्कयामध्ये उत्कपादन हराखडा, द्दनयोजन,
अांमीबजावणी, देखर्ाी व द्दनयांत्णाचा समावेि होतो. ह्या प्रद्द्येचा उिेि माीाचा साठा
द्दनयांद्दत्त कररणे, व्यवहाराांची गती वाढद्दवणे व त्कयाद्वारे नफ्यात वाढ कररणे हा असतो.‛ munotes.in

Page 3

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ओळख-उत्क्ाांती व तत्कवे
3 पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाची वैद्दिष्टये (Features of SCM):
खाीीी हकरृती पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाची करल्पना येईी.

वरीी व्याख्या व हकरृती वरून पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाची वैद्दिष्टये खाीीी प्रमाणे
साांगता येतीी.
१) द्दवद्दवध कायाांचे एकाद्दत्कमकीकरण (Intergration of Activities):
पुरवठा साखळीत समाद्दवष्ट होणारे पुरवठादार, वाहतूकरदार, सांग्रहण करेंद्र हद्दण ग्राहकर
ह्याांच्यातीी एकराद्दत्कमकरीकररण पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाद्वारे करेीे जाते. तांत्ज्ञानाचा
उपयोग कररून द्दडद्दजिी सॉफ्िवेअरच्या माध्यमातून द्दवद्दवध घिकराांचे एकराद्दत्कमकरीकररण
िक्य होते. द्दवद्दवध ीोकर, सांघिना व प्रद्द्या ह्याांना एकरद्दत्त कररून करोणत्कयाही प्रकरारचे
चुकरीचे हदानप्रदान न होता सवभ घिकराांना एकराद्दत्कमकर माद्दहती पुरद्दवीी जाते.
२) वेळेचे व्यवस्थापन व सहकायय (Time management & collaboration):
पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाचे महत्त्वाचे वैद्दिष्टय म्हणजे वेळेचे व्यवस्थापन व
एकरमेकराांमधीी सहकरायभ होय. वस्तूांच्या उत्कपादन प्रद्द्येतीी करच्च्या माीाच्या
उपीब्धतेपासून ते अांद्दतम उपर्ोक्त्कयापयांत वस्तू पोहचद्दवण्याचे करायभ पुरवठा साखळीद्वारे
पार पाडीे जाते. त्कयात वेळेचे व्यवस्थापन हे माीाची उपीब्धता व करमी खचाभच्या दृष्टीने
महत्त्वाचे ठरते. सांगणकराच्या व सॉफ्िवेअरच्या माध्यमातून समन्वय व वेळेचे द्दनयोजन करेीे
जाते.
३) प्रद्द्या इष्टतमीकरण (Process optimisation):
पुरवठा साखळी व्यवस्थापनामध्ये सांगणकर व तांत्ज्ञानाचा उपयोग करेीा जात असल्याने
बरीच कराये ही हधुद्दनकर सॉफ्िवेअरच्या माध्यमाने स्वयांचद्दीत पद्धतीने करेीी जातात.
त्कयामुळे उत्कपादन प्रद्द्या गद्दतमान होऊन दस्तऐवजाांची हवश्यकरता र्ासत नाही.
त्कयाचप्रमाणे सॉफ्िवेअरच्या माध्यमातून दजाभ द्दनयांत्ण, योग्य उत्कपादनाांची द्दव्ी, इ. करामे munotes.in

Page 4

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन हद्दण ीॉद्दजद्दस्िक्स
4 माणसाांच्या मदतीद्दिवाय करेीी जातात. प्रद्द्याांना अनुकरूी तथा इष्टतम कररण्याच्या तांत्ाद्वारे
साठवणूकर व वाहतूकर ही करायभक्षमररत्कया करेीी जाऊन येणारा खचभ अल्प स्वरूपाचा होतो.
४) पृथ:करण व अांदाज (Analytics & Forecasting):
बदीत्कया कराळानुसार पुरवठा साखळी व्यवस्थापनात मोठया प्रमाणावर दैंनद्ददन
करामकराजात सॉफ्िवेअर च्या वापरामुळे स्वयांचीीकररण होत असल्यामुळे द्दवद्दवध प्रकरारचे
पृथ:कररण व अांदाज कररण्यास मदत होते. त्कयामुळे खाीीी प्रकरारे मदत होते.
 व्यवसायाची प्रगती व करायभक्षमता जाणून घेणे
 हणीबाणीची पररद्दस्थती समजणे
 ग्राहकराांची मागणी अांदाज व त्कयानुसार उत्कपादन द्दनयोजन
 अकरायभक्षमतेचे द्दनदान व उपाययोजना
 र्द्दवष्यातीी येणाऱ्या अडचणींचा अांदाज
५) आवश्यकतेनुसार बदल (Customisation):
करृद्दत्म बुद्दद्धमत्ता (Artifi cial Inteligence) व मिीन ीद्दनभग मुळे उत्कपादन पद्धती व पुरवठा
साखळीत हवश्यकरतेनुसार सॉफ्िवेअरमध्ये बदी कररता येतात. त्कयामुळे द्दवद्दवध प्रकरारच्या
ग्राहकर मागणीनुसार उत्कपादनात बदी कररता येतात. त्कयामुळे उत्कपादनात ीवद्दचकरता येऊन
बाजारपेठेत जीदगतीने पुरवठा कररणे िक्य होते.
६) क्लाउड आधाररत प्रद्द्या (Cloud -based access & mobility):
क्ीाउड हधाररत तांत्ज्ञानामुळे पुरवठा सॉफ्िवेअर व्यवसायाांना अद्दधकरृत उपयोग करत्कयाभना
करेव्हाही व करोठूनही हाताळता येते; त्कयामुळे त्कयाची देखर्ाी व द्दनयांत्ण हे प्रर्ावी पणे कररता
येते. तसेच क्ीाउड हधाररत प्रद्द्या ह्या करमी खचाभत व करमी जोखमीच्या असतात व
करमी वेळेस करोठूनही त्कयाची हाताळणी कररता येते.
७) सुरद्दितता (Security):
‘सुरद्दक्षतता’ हे एकर महत्त्वाचे वैद्दिष्ट्य असून पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाद्वारे माद्दहतीची
गुप्तता, साखळीची देखर्ाी, व्हायरस पडताळणी व होणाऱ्या चूकराांची दुरुस्ती ही
सॉफ्िवेअर द्वारे कररणे हवश्यकर असते. त्कयामुळे सॉफ्िवेअसभ ही दजाभत्कमकर व खात्ीची
असावयास हवी व सुरद्दक्षततेच्या दृष्टीने अद्दधकरृत पािी मधीी हदानप्रदान हे गुप्त असणे
हवश्यकर ठरते.
८) आकारमान (Scalability):
पुरवठा साखळीचे सॉफ्िवेअर हे बदीत्कया हकरारमानानुसार बदी कररता येणारे असावे.
करोणताही व्यवसाय हा सुरवातीस ीहान हकराराचा असून र्द्दवष्यात त्कयात वाढ होणे
अपररहायभ असते. त्कयामुळे नवीन उत्कपादने, नवीन ग्राहकर, नवीन प्रदेि असे द्दवद्दवध बदीणारे munotes.in

Page 5

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ओळख-उत्क्ाांती व तत्कवे
5 घिकर त्कयात समाद्दवष्ट कररता येणे िक्य असावे. त्कयाचबरोबर त्कया सॉफ्िवेअरने इतर प्रणाीी
व सॉफ्िवेअर अॅद्दप्पीकरेिन ना प्रद्दतसाद देणे हवश्यकर ठरते.
१.३ पुरवठा साखळी व्यवस्थापन उत्क्ाांती (EVOLUTION OF SCM) पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाच्या उत्क्ाांतीचे अध्ययन खाीीी सहा प्रमुख िप्पप्पयाांमधून
कररता येईी.
 द्दनद्दमभती कराीावधी (Creation Era)
 एकराद्दत्कमकरीकररण (सांकरीन) कराीावधी (Integration Era)
 जागद्दतकरीकररण कराीावधी (Globalisation Era)
 द्दविेषीकररण कराीावधी -र्ेज १ (Specialization Era –phase I)
 द्दविेषीकररण कराीावधी-र्ेज २ (Specialization Era Phase II)
 पुरवठा साखळी व्यवस्थापन -२.० (SCM २.०)
ह्या सवभ िप्पप्पयाांचे खाीीीप्रमाणे द्दववेचन कररता येईी.
१) द्दनद्दमयती कालावधी (Creation Era):
१९६० पूवी व्यवसायाने मुख्यतः उत्कपादनावर ीक्ष करेंद्दद्रत करेीेीे होते. त्कयात प्राध्यान्याने
दजाभ, माीसाठ्याची हाीचाी व उत्कपादन खचभ पद्दहीा जात होता. माीसाठयाच्या
हाीचाीी करररता ीहान करांपन्या ह्या मोठया करांपन्यामध्ये द्दवद्दीन होत होत्कया. पुरवठा
साखळी व्यवस्थापन ही सांकरल्पना प्रथमतः १९८२ मध्ये करेईथ ऑद्दीव्हर (Keith
Oliver) याांनी माांडीी. परांतु २०व्या ितकराच्या सुरवातीस सुद्धा पुरवठा साखळी
व्यवस्थापनास महत्कव द्ददीे जात होते. पुरवठा साखळी व्यवस्थापनात मोठया प्रमाणावर
बदी, खचाभतीी करपातीमुळे पुरवठा व्यवस्थापनात झाीेीी घि, पुनभ-रचना हद्दण जपानी
व्यवस्थापन ह्या सांकरल्पनेकरडे द्दवस्तृत प्रमाणावर द्ददीे गेीेीे ीक्ष हे ह्या कराीावधीचे मुख्य
वैद्दिष्टय म्हणावे ीागेी. पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाकरडे अद्दधकर महत्कव रॉबिभ बी.
हँडद्दर्ल्ड व एी. द्दनकरोल्स याांनी द्दीद्दहीेल्या ‘Introduction to supply chain
management ’ ह्या पुस्तकराच्या प्रकरािनानांतर १९९१ मध्ये द्ददीे गेीे. ह्या पुस्तकराच्या
२५,००० च्या वर प्रती प्रकराद्दित झाल्या व त्कयाचे र्ाषाांतर जपान, करोररयन, चायनीज व
रद्दियन र्ाषाांमधून झाीे.
२) एकाद्दत्कमक कालावधी (Intergration Era):
१९६० च्या कराीावधीनांतर व्यवसायाने उत्कपादनाच्या दजाभवरून त्कयाच्या उत्कपादन
प्रमाणावर ीक्ष द्ददीे. त्कयातून प्रत्कयेकर व्यवसायाने उत्कपादन खचाभतीी करपात हे उद्दिष्ट ठेवून
उत्कपादन क्षमता वाढद्दवीी . ह्या एकराद्दत्कमकर कराीावधीचे मुख्य वैद्दिष्टय म्हणजे इीे्ट्रॉद्दनक्स munotes.in

Page 6

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन हद्दण ीॉद्दजद्दस्िक्स
6 डेिा द्दवद्दनमय (EDI) हे होय. इांिरप्राईज ररसोसभ प्पीॅद्दनांग (ERP) ह्या प्रणाीीच्या
माध्यमातून एकराद्दत्कमकरीकररण कररून खचाभत बचत कररून प्रद्द्येत मुल्यवद्दधभता साधणे ही ह्या
कराीावधीची वैद्दिष्ट्ये हहेत.
पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाचे वगीकररण अवस्था १,२ द्दकरांवा ३ असे करेीे गेीे. अवस्था –
१ पुरवठा साखळी मध्ये उत्कपादन, साठवणूकर, द्दवतरण व माीसाठा द्दनयांत्ण ही सवभ कराये
वेगवेगळी व स्वतांत् होती. अवस्था –२ मध्ये इांिरप्राईज ररसोसभ प्पीॅद्दनांग (ERP) च्या
सहायाने एकरद्दत्त (सांकरद्दीत) करेीी गेीी. अवस्था -३ च्या कराीावधीत पुरवठादाराांचे व
ग्राहकराांचे एकरद्दत्कररण साध्य करेीे.
३) जागद्दतकीकरण कालावधी (Globalisation Era):
पुरवठा साखळीतीी उत्क्ाांतीचा हा द्दतसरा िप्पपा जागद्दतकरीकररण कराीावधी म्हणून
ओळखीा जातो. ह्या कराीावधीत पुरवठादाराांच्या जागद्दतकर स्तरावरीी सांबांधावर ीक्ष
करेंद्दद्रत करेीे गेीे. त्कयामुळे साखळीतीी सदस्याांमध्ये राष्ट्रीय पातळीवरून हांतरराष्ट्रीय
पातळीवर सांबांध द्दनमाभण झाीे. हया जागद्दतकरीकररणाच्या कराीावधी तीी पुरवठा साखळी
व्यवस्थापनाचे वैद्दिष्टय म्हणजे स्पधाभत्कमकर र्ायदे साधणे, मूल्यवद्दधभत कराये व जागद्दतकर
स्तरावर साधनाांची उपीब्धता कररून खचाभत करपात कररणे हे हहे.
४) द्दविेषीकरण कालावधी-फेज १ (Specialization Era – Phase I):
१९९० च्या कराीावधीत , करांपन्याांनी द्दवषेिीकररणावर र्र देण्यास सुरवात करेीी होती व
त्कयाद्वारे ते त्कयाांची योग्यता व द्दविेषता वाढद्दवत होते. करांपन्याांनी उध्वभ एकराद्दत्कमकररणाद्वारे
उत्कपादन व द्दवतरण ही कराये वेगळी द्दवषेिीकररणावर र्र देवून बाह्य स्रोताांकरडून कररून
घ्यायीा (outsource) सुरवात करेीी; त्कयाद्वारे द्दवतरण साखळयाांची र्ागीदारी सुद्धा द्दनमाभण
झाीी.
द्दविेषीकररण्याच्या करायाभमधून उत्कपादन व द्दवतरण जाळे (Network) तयार होऊन वैयक्तीकर
पुरवठा साखळी, पुरवठादार व ग्राहकर ह्याांच्या एकरद्दत्कररणामधून उत्कपादन, द्दवतरण, द्दव्ी व
सेवा ही कराये करेीी जाऊ ीागीी.
५) द्दविेषीकरण कालावधी -फेज २ (Specialization Era – Phase II):
(पुरवठा साखळी व्यवस्थापन एकर सेवा)
पुरवठा साखळी व्यवस्थापनात द्दविेषीकररणाची सुरवात १९६० पासूनच सुरु झाीी होती.
त्कयामध्ये वाहतूकर दीाी, साठवणूकर गृह व्यवस्थापन, िीत गृह इ. चे द्दनयोजन, एकरद्दत्कररण,
अांमीबजावणी व करायभक्षमता व्यवस्थापनाचा समावेि होतो:- ह्या द्दविेषीकररणामुळे अचानकर
होणाऱ्या साखळीचे कराम हे बाह्य स्रोताांकरडून करेीे जावून द्दवषेिीकररण करेीे गेीे. १९९०
च्या दरम्यान पुरवठा साखळीत सुरवातीीा वाहतूकर व एकरत्ीकररण बाह्य स्रोताांकरडून करेीे
गेीे. त्कयामधून Application Service Provider (ASP) मॉडेी द्दवकरद्दसत होवून
(SAAS ) मॉडेी द्दवकरद्दसत झाीे.
munotes.in

Page 7

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ओळख-उत्क्ाांती व तत्कवे
7 ६) पुरवठा साखळी व्यवस्थापन २.० (SCM 2.0 ):
जागद्दतकरकररण व द्दवषेिीकररण ह्याांच्या माध्यमातून ‘पुरवठा साखळी व्यवस्थापन २.०’
(SCM 2.0) हे सॉफ्िवेअर प्रद्द्या, पद्धती, तांत् व द्दवतरण पयाभय ह्याांचे एकरद्दत्कररण असून
पुरवठा साखळी व्यवस्थापन हे जीद गतीने व जागद्दतकर पातळीवर करेीे जाते.
१.४ पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाचे महत्कव (IMPORTANCE OF SCM) जागद्दतकरीरणाच्या कराीावधीत पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाचे महत्कव वाढतच हहे.
व्यवसायाीा स्पधाभ क्षमता वाढद्दवण्यासाठी व जागद्दतकर बाजापेठेपयांत पोहचण्यासाठी
पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ही गुरुद्दकरल्ीी ठरीी हहे. पीिर ट्रॅकरर याांनी त्कयाांच्या ‘New
managemennt paradigms ’ (१९९८) यातून ह्या सांकरल्पनेची व्याप्ती ही पारांपररकर
व्यवसायाच्या करक्षा ओीाांडून बहुव्यावसाद्दयकर करांपन्याांच्या प्रद्द्या सांघद्दित कररण्यापयांत
पोहचीी हहे. पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाचे महत्कव खाीीी मुद्द्याांद्वारे स्पष्ट कररता येईी.
१) ग्राहक समाधानात वाढ (Improved Customer Satisfaction):
पुरवठा साखळी व्यवस्थापनात प्रश्न/चाचणी द्दनमाभण झाल्यास खाीीी समस्या उद्भवतात.
 ग्राहकराांची मागणी पूणभ न कररता येणे.
 चूकरीची द्दकरांवा अपुरी मागणी पूणभ कररणे.
 मागणी प्रमाणे माी द्दमळण्यासाठी वाि पहावी ीागणे.
 वस्तू योग्य वेळी व योग्य स्थळी न पोहचणे.
पुरवठा साखळी व्यवस्थापनामुळे वरीी समस्या द्दनमाभण न होता ग्राहकराांच्या समाधानात
वाढ होते. तसेच पुरवठा साखळी व्यवस्थापनामुळे व्यवसायाची द्दवद्दवध उद्दिष्ट्ये साध्य
होतात. जसे द्दनयांत्ण, उत्कपादन दजाभ, माी परत कररण्याच्या सांख्येत घि व त्कयामुळे
करायदेिीर प्रश्नाांमध्ये घि, इ. त्कयाच बरोबर पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाद्वारे नौ-र्रण
प्रद्द्या द्दनयांद्दत्त होवून ग्राहकर सेवा सुद्धा सुधारता येते.
२ (Reduced Costs in Material Handling):


(Level of Stocks)

३) पैिाांच्या हवकर-जावकरतेमध्ये वाढ (Improved Cash Flow ):

munotes.in

Page 8

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन हद्दण ीॉद्दजद्दस्िक्स
8
मागणी पैिाांची हवकर-जावकर (Cash Flow)
ते
४ च्या तेमध्ये काययिमता (More Efficient Procur ement):




५ (Better Inventory Management):
‘ ’



६ (Competitive Advantages ):

तर


७ (Safeguarding Supply of R aw
Materials ):




८ (Ethical & Legal Framewor k):



आपली प्रगती तपासा (Check your Progre ss):
अ) योग्य पयाययावर खूण करा:
१. करच्च्या/ पक्क्या माीाच्या प्रद्द्येपासून करच्चा / पक्करा माी तयार कररण्याकरररता
करराव्या ीागणाऱ्या सवभ प्रद्द्याांचा अांतर्ाभव पुरवठा साखळी व्यवस्थापनामध्ये होतो. munotes.in

Page 9

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ओळख-उत्क्ाांती व तत्कवे
9 २. वेळेचे व्यवस्थापन हे माीाची उपीब्धता व करमी / जास्त खचाभच्या दृष्टीने महत्त्वाचे
ठरते.
३. क्ीाउड हधाररत प्रद्द्या करोठूनही / द्दवद्दिष्ट द्दठकराणाहून हाताळता येते.
४. १९६० च्या कराीावधीनांतर व्यवसायाने उत्कपादनाच्या प्रमाणावरून / दजाभवरून
त्कयाच्या उत्कपादन प्रमाणावर / दजाभवर ीक्ष द्ददीे.
५.
/ द्दव्ी .
ब) व्याख्या द्दलहा:
१. पुरवठा साखळी व्यवस्थापन
२. साठा व्यवस्थापन
३. जागद्दतकरीकररण कराीावधी
क) थोडक्यात उत्तरे द्या:
१. पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाचे उद्दिष्ट कराय हहे?
२. साठा व्यवस्थापनाचे उद्दिष्ट कराय हहे?
४. पुरवठा साखळी व्यवस्थापन करोणकरोणत्कया द्दवर्ागाांिी सांबांद्दधत हहे?
३. पृथ:कररण व अांदाज याांचा करसा र्ायदा होतो?
४. जागद्दतकरीकररणाच्या कराीावधी तीी पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाचे वैद्दिष्टय कराय
हहे?
५. करोणती द्दत्सूत्ी साध्य कररते?
१.५ (PROCESS OF SCM)

१) (Demand Management)
२) (Supply Management)
३) (Sales and Operation Planning)
४) (Product Portfolio Management)
munotes.in

Page 10

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन हद्दण ीॉद्दजद्दस्िक्स
10 ऱ्याांचे
१ (Demand Management) :

) (Demand Management)
) (Merchandise Planning)
) (Trade Promotion)
(Demand Management):


कररता ये
- -

(Merchandise Planning):




(Trade Promotion Planning):

,
,

२ (Supply Management):

) (Supply Planning)
) (Producting Planning)
) (Invento ry Planning)
) (Capacity Planning)
) (Distribution Planning) munotes.in

Page 11

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ओळख-उत्क्ाांती व तत्कवे
11 (Supply Planning):


(Producting Planning):
‘ ’

,
(Inventory Planning):
बद्धता


(Capac ity Planning):


(Distribution Planning):

नामध्ये
ष्ट ,
३ (Sales and Operation Planning):





४ (Product Portfolio Management):





 ीे
 munotes.in

Page 12

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन हद्दण ीॉद्दजद्दस्िक्स
12 १.५.१ (Barriers to SCM ):

१ (Managerial Barriers):

 चे र्ायदे ीक्षात न येणे.




२ (Organisational Barriers):
-

-

-
(Bureaucracy )
नेची तेने ची -
घेवाण कररणारी


३ (Financial Barriers):
च्या -
अडथळा


र

दळण-
वळण
४ (Technological Barriers):
-
munotes.in

Page 13

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ओळख-उत्क्ाांती व तत्कवे
13 -
-

२०००)



५ (Individual Barriers):




-
च्या
-
६ (Social and Cultural Barriers):



(Gap)
हा
-
करमकरुवत


१.६ (PRINCIPLES OF SCM)
१. (Adapt Supply Chain to
Customers ’ needs):


गरजेचे ,

munotes.in

Page 14

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन हद्दण ीॉद्दजद्दस्िक्स
14 २. पुरवठा (Customize Logistic Network):
चे
पुरवठा


३ (Align Demand Planning):



४. (Differentiation of Products Close to
Customers):



५. बाह्य-स्रोताांकडून काम करून घे (Systematic Outsourcing):
बाह्य-स्रोताांकरडून कराम कररून घे
र बाह्य-स्रोताांकरडून कराम कररून
घ्यावे ज्यामध्ये सांस्थेची , करामे बाह्य-
स्रोताांकरडून कररून घेता त
बाह्य-स्रोताांकरडून कराम कररून घे
६. - (Multi -level Decision making with developed
Information Technology ):

-
७. (Financial and Service object
Reconciliation):



आपली प्रगती तपासा (Check your Progress ):
अ) ररकाम्या जागा भरा:
१. ______
munotes.in

Page 15

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ओळख-उत्क्ाांती व तत्कवे
15 २. _______
३.
_______
४. ________

५. ______

ब) टीपा द्दलहा:
१.
२.
३.
४.
५. बाह्य-स्रोताांकरडून कराम कररून घे
क) खालील द्दवधाने स्पष्ट करा :
१.
.
२. - चा
.
३. च्या -

४.
१.७ धोरणे (STRATEGIES OF SCM)
व्हा त्कम
,
,
ठरवावी
वाता ची धोरणे सांदर्ाभत ीी
munotes.in

Page 16

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन हद्दण ीॉद्दजद्दस्िक्स
16 धोरण १ धोरण (Demand Drive n Strategy) :




माद्दहती
त

धोरणात

ज्ञा , २० ३०
५ २५
धोरण २ धोरण (Agile
Supply chain with Rapid planning and Integrated Production):


२०१४
५५
९
वाता
(Analysis)


धोरण ३ धोरण (Optimize
Product design and Managemet for Supply):

त






munotes.in

Page 17

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ओळख-उत्क्ाांती व तत्कवे
17 ४ (Align
Supply Chain with Business Goals ):

-




५ (Embed sustainability into
Supply Chain Operations):

हणून

 द्दवर्ाग
प्रद्द्या,
 द्दवर्ाग कररून
,
 अनुकरूी
६
(Adopt emerging technologies to ensure a reliable and predictable
supply):

धोरण ते म बुद्दद्धमत्ता

ये
१.८ (SUMMARY)


हा
,
म

munotes.in

Page 18

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन हद्दण ीॉद्दजद्दस्िक्स
18


१.९ स्वाध्याय (EXE RCISE )
१) -----------
)
)
)
)
ब)
२)
तल्या जा --------
)
)
)
)
क)
३) ----------
,
)
) द्दब
)
)
अ)
४) पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाद्वारे _______ प्रद्द्या द्दनयांद्दत्त होतात.
) मानव सांपदा munotes.in

Page 19

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ओळख-उत्क्ाांती व तत्कवे
19 )
) नौ-र्रण
) करर
क) नौ-भरण
५) ___________,

) द्दवत्तीय पुरवठा
) द्दव्ेत्कयाांची उपीब्धता
) र्रणे
)
ड)
द्दलहा.
१) (Just in time)

२) च्च्या

३) व
‘ ’ (Value Chain)
४)

५)

रे: १) , २) , ३) , ४) , ५)

१)
२)
३) munotes.in

Page 20

पुरवठा साखळी व्यवस्थापन हद्दण ीॉद्दजद्दस्िक्स
20 ४)
५)

१)
२)
३)
४) च्या
५)
१.१० (REFERENCES)  https://www.edureka.co .
 https://www.oraele.com
 supply chain management – Strategy, planning and operation – Sunil
Chopra, Peter Meindl, D.V. Kalra - Pearson
 A Hand Barks on Supply chain management – Kuldeepak Singh

*****
munotes.in

Page 21

21 २
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - संघटन व मÅयÖथ
(INTRODUCTION TO SCM -
ORGANISATION AND INTER -
MEDIARIES)
घटक संरचना
२.० उिĥĶ्ये
२.१ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन संघटना
२.२ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन समÆवय
२.३ नािवÆयता
२.४ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन मÅयÖथ-संकÐपना व ÿकार
२.५ औīोिगक वÖतू-िवतरण साखळी
२.६ úाहकोपयोगी वÖतू-िवतरण साखळी
२.७ सेवा िवतरण साखळी
२.८ िवतरण साखळी िनवडीवर पåरणाम करणारे घटक
२.९ सारांश
२.१० ÖवाÅयाय
२.११ संदभª
२.० उिĥĶ्ये (OBJECTIVES)  पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचे संघटन समजावून घेणे.
 पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन समÆवय, नािवÆयता व अंदाज Ļा संकÐपनांचा अËयास
करणे.
 पुरवठा साखळी मÅयÖथांचे ÿकार व वÖतू िवतरण साखÑयां संदभाªत चचाª करणे.
 सेवा िवतरण साखÑयांची मािहती घेणे.
 िवतरण साखळीची िनवड करतांना िवचारात ¶यावयाचे घटक अËयासणे.
२.१ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन संघटना (ORGANISATION OF SCM) संघटना Ìहणजे कोणतीही संÖथा िकंवा िøयाÂमक Óयĉìसमुह होय. संघटन ही ÿिøया
असून ÂयामÅये कामांचे उिĥĶानुसार वाटप, अिधकार ÿदान करणे, जबाबदारी सोपिवणे व munotes.in

Page 22

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
22 Óयवसाया¸या उिĥĶ पूतªतेसाठी झटणे या गोĶéचा अंतभाªव होतो. संघटन हा Óयवसायाचा
आÂमा आहे, असे Ìहटले जाते.
“उपøमांचे उिĥĶ व लàय पूणª करÁयाकåरता िनयुĉ केलेÐया ÓयĉéमÅये कामे वाटून
देÁयाकåरता िनमाªण केलेÐया ÓयवÖथेला संघटना असे Ìहणतात.”
संघटन ÿिøयेत उिĥĶां¸या व Åयेयां¸या पूतªतेसाठी एक समूह तयार करणे, Âयांची िविवध
िवभागात िवभागणी करणे आिण संबंिधत िवभागांना अिधकार व जबाबदारीचे वाटप कłन
Âयां¸यामÅये समÆवय ÿÖथािपक करणे, इ. चा समावेश होतो.
ÓयवÖथापक खालील टÈÈयां¸या सहाÍयाने संघटन कायª पूणª करीत असतो.
संघटन ÿिøयेतील टÈपे (Steps in Organisation Process):
१) उिĥĶांची ÿिøया (Determination of Objectives):
संघटन ÿिøयेतील पिहली अवÖथा Ìहणजे उिĥĶे ठरिवणे ही होय. ºयासाठी संघटनेचा
आराखडा तयार केला जातो Âयाÿमाणे उिĥĶे ठरवावी लागतात. संघटनेची बांधणी ही
संघटने¸या उिĥĶांनुसार केली जाते. उिĥĶांची िनिIJती केÐयामुळे संघटनेत काम
करणाöयांना संघटनेची िनिमªती कोणÂया हेतूने केलेली आहे, हे समजते.
२) कामाची ओळख / Öवłप (Identification of work):
संघटनेतील उिĥĶांची पूतªता करÁयासाठी संघटनेतील एकूण कामाचे Öवłप व Âयाची
ओळख कłन घेणे ही संघटन ÿिøयेतील दुसरी पायरी आहे. अिधकार व जबाबदारीचे
वाटप करÁयासाठी कामाचे Öवłप व ओळख होणे आवÔयक असते.
३) िवभागीकरण (Departmentalistion):
सवªसाधारणपणे समान व एकम¤काशी संबंिधत कामे एकाच िवभागाखाली एकý आणली
जातात. काही ठरािवक तÂवानुसार िवभािजत कामासाठी Öवतंý िवभागाची Öथापना केली
जाते. िवभागांची िनिमªती ही कायाªनुसार, Öवłपानुसार, वेळेनुसार, úाहकानुसार केली
जाते.
४) ÓयवÖथापकांची नेमणूक (Appointment of Manage rs):
कामाचे िवभाजन कłन िविवध िवभागांची िनिमªती केÐयानंतर संबंिधत िवभागाचा Óयवहार
पाहÁयासाठी ÓयवÖथापकाची नेमणूक करावी लागते. ÓयवÖथापक संबंिधत िवभागाची संपूणª
जबाबदारी घेतो. उदा. मागªिनधाªरण, मागªदशªन, ÿेरणा आिण समÆवय इ. कायª ÓयवÖथापक
Öवतः¸या िनयंýणाखाली कłन घेतो.
५) िवभागातंगªत कामाची िवभागणी (Division of work within departmental
set-up):
संघटनेची Åयेये िकंवा उिĥĶ्ये साÅय करÁयासाठी संघटनेतील ÿमुखांमÅये िवभागवार
कामाची िवभागणी केली जाते. हे सवª िवभाग ÿमुख Âयां¸या सहाÍयकांमÅये पुÆहा िवभागणी munotes.in

Page 23

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - संघटन व मÅयÖथ
23 करतात. ÿÂयेक Óयĉì¸या योµयतेÿमाणे, आवडीÿमाणे Âयाचÿमाणे शाľीय पĦतीने
कामाचे वाटप केÐयाने काम चांगले, सहज व लवकर होते. िविवध ÓयĉéमÅये कामाची
िवभागणी केÐयाने कामाचा ताण िकंवा बोजा एकाच Óयĉìवर पडत नाही.
६) भौितक सुिवधांची तरतूद (Arrangement of Physical Facilities):
ÿÂयेक िवभागाला व िवभागातील ÿÂयेक Óयĉìला योµय वेळेत काम करÁयासाठी Âयाला
लागणाöया भौितक सुिवधा Ìहणजे क¸चा माल, यंýे, तंý²ान, साधने व उÂपादनासाठी
लागणाöया सुिवधांचा पुरवठा केला जातो. ही सवª सामूúी संघटनांमÅये येते.
७) संबंध िवकिसत करणे (Developing Relations):
संघटनेतील ÿÂयेक Óयĉìला Âयाचे काम कायª±मपणे करÁयासाठी संघटनेने Âयांना
अिधकार व जबाबदारी यां¸यातील संबंध ÖपĶपणे सांिगतला पािहजे. Âयामुळे कामांची
पुनरावृ°ी होत नाही व एकाच आदेशाखाली काम सुरळीतपणे पार पाडता येते.
८) संपकª साखळी (Provision for Channel of Communication):
िनयोिजत काय¥ ÓयविÖथतपणे पार पाडÁयासाठी ÓयवÖथापकाला संपकª साखळीवर ल±
īावे लागते. वåरķांपासून किनķांपय«त व किनķांपासून वåरķांपय«त ÓयविÖथत संपकª झाला
तर काम ÓयविÖथतपणे होऊ शकते. यासाठी संघटन ÿिøयेत संपकª साखळीचा िवचार
करावा लागतो.
९) िविवध उपøमात समÆवयक (Co-ordination of Various Activities):
संघटनेतील िविवध उपøमांमÅये सुयोµय समÆवय असला पािहजे. ÿÂयेक उपøम िकंवा
सवª िवभाग एकमेकांशी िनगडीत असले पािहजेत. उ¸च ÿतीची कायª±मता साधÁयासाठी
समÆवयाची गरज असते. संघटनेतील हे सवª उपøम िकंवा िवभाग संघटने¸या उिĥĶांची
पूतªता करÁयासाठीच ÿयÂनशील असावेत.
१०) िनयंýणाÂमक कायªवाही (Control Functions):
संघटन ही एक अखंड, सतत व दीघª काळापय«त चालणारी ÿिøया आहे. Âयामुळे Ļा
ÿिøयेचे वेळोवेळी पयªवे±ण व मूÐयांकन करणे आवÔयक ठरते. थोड³यात, संघटन
यंýणेवर िनयंýण ठेवÐयास ठरिवलेली उिĥĶ्ये साÅय होतात.
२.२ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन समÆवय (CO-ORDINATION) समÆवय हे ÓयवÖथापनातील महßवाचे कायª असून Óयवसायातील Âयाचे महßव
अनÆयसाधारण आहे. ÓयवÖथापकांना वåरķ पातळीवर िनणªय घेऊन Âयाची मÅयम व
किनķ पातळीĬारे अंमलबजावणी करावी लागते. Âयासाठी Âयांना समÆवयाची गरज असते.
munotes.in

Page 24

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
24 समÆवयाची Óया´या खालीलÿमाणे करता येईल:
१) मॅकफरलँड Ļां¸या नुसार “वåरķ अिधकाöयामाफªत सामुिहक ÿयÂनाĬारे कामाची
समबÅद ÓयवÖथा घडवून आणÁयासाठी केलेÐया कायाªस समÆवय असे Ìहणतात.
समÆवयाĬारे संघटनेमÅये ऐ³य िनमाªण कłन सामाÆय उिĥĶांची पूतªता केली जाते.”
२) हेʼnी फेयॉल यां¸या मते “संघटनेचे कायª सुरळीतपणे चालावे आिण ते यशÖवीपणे पूणª
करता यावे यासाठी ित¸या सवª कामकाजांमÅये सामंजÖय िनमाªण करणे Ìहणजे
समÆवय होय.”
३) जॉजª टेरी यां¸या मतानुसार “ÿÂय± कायª योµय वेळी योµय ÿमाणात Óहावे आिण
उिĥĶांची सांगड घालÁया¸या ŀĶीने जे कायª केले जाते Âयाला समÆवय असे
Ìहणतात.”
समÆवयाची तÂवे (Principles of Co -ordination):
१) ÓयवÖथापनाचे एक Öवतंý पण महßवाचे कायª असावे:
ÓयवÖथापकांची िनयोजन, संघटन, िनयंýण, िनणªय घेणे आिण समÆवय ही मु´य काय¥
आहेत. ÂयामÅये समÆवय हे एक महßवाचे कायª समजले जाते. समÆवयामुळे ÓयवÖथापकांना
इतर काय¥ करÁयासाठी उपयोग होतो.
२) सातÂयाने चालणारी ÿिøया असावी:
ÓयवÖथापकांना दैनंिदन काय¥ पार पाडÁयासाठी समÆवयाचा िवचार सातÂयाने करावा
लागतो. ÓयवÖथापन ही अखंडीतपणे चालणारी ÿिøया आहे.
३) समÆवय हे तीनही Öतरांवर चालणारे असावे:
समÆवय हे वåरķ, मÅयम आिण किनķ पातळीवर चालते. ÓयवÖथापकांना िनणªय घेतांना
िकंवा सूचना करतांना मÅयम आिण किनķ पातळीवर समÆवय साधावा लागतो.
४) समान उिĥĶांची पूतªता करता यावी:
Óयवसाय संघटनेमÅये सहभागी झालेÐया सवª Óयĉéचे उिĥĶ समान असते व Âयाची पूतªता
करÁयासाठी समÆवयाचा अवलंब केला जातो.
५) समÆवयाचा संबंध Óयĉìसमुहाशी असावा लागतो:
Óयवसाय संघटना Ìहणून एकý आलेÐया Óयĉéचा समूह असतो. कामा¸या िनिम°ाने
समुहातील Óयĉì एकमेकांशी संपकª साधत असतात, Âयामुळे समÆवयाचा संबंध Óयĉì
समुहाशी सातÂयाने येतो.
munotes.in

Page 25

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - संघटन व मÅयÖथ
25 ६) समÆवयामुळे कामात सुसुýता िनमाªण झाली पािहजे:
समÆवयामुळे कामा¸या चांगÐया पĦतéचा अवलंब केला जातो. Âयामुळे कामकाज
िनयोजनबĦ रीतीने पूणª करता येते. कामात सुरळीतपणा येतो. कामामÅये सुसुýता िनमाªण
केली जाते. संघटनेतील िविवध कमªचारी व संघटने¸या एकूण कामकाजामÅये सुसुýता
िनमाªण करणे समÆवयामुळे श³य होते.
७) िविवध ÿिøयांमÅये परÖपर संबंध िनमाªण करता आला पािहजे:
संघटनेतील कामाची िवभागणी िविवध ÿिøयांमÅये केली जाते. ÿÂयेक ÿिøयेला øम िदला
जातो. या ÿिøयांचे कामकाज øमानुसार पूणª केले जाते. Âयामुळे कामा¸या ÿारंभापासून
अखेरपय«त सवª ÿिøयांमÅये परÖपर संबंध िनमाªण केला जातो.
८) कामामÅये िशÖत िनमाªण करता आली पािहजे:
समÆवयाĬारे िनयोजनाचा अवलंब केला जातो. कामाचे िनयोजन केÐयामुळे ÂयामÅये िविशĶ
ÿकारची िशÖत िनमाªण होते. Âयामुळे अवघड कामे सुĦा सुलभतेने पार पाडणे श³य होते.
९) समÆवय गितमान असावे:
समÆवयाĬारे कामाला गती येणे आवÔयक आहे, Âयािशवाय कोणतेही काम वेळेवर पूणª
होणार नाही. कोणतेही काम करÁयापूवê Âयाचे कायª वेळापýक तयार केले जाते. Âयानुसार
कामकाज करÁयासाठी िवचार िविनमय केला जातो, Ìहणूनच समÆवयामÅये गती असावी
लागते.
१०) समÆवयाचे मूÐयमापन वåरķांĬारे होणे आवÔयक असते:
समÆवय हे तीनही Öतरांवर होत असले तरी Âयाचा जाÖत संबंध वåरķ पातळीवर येतो.
Âयामुळे समÆवयाचे मूÐयमापन वåरķ पातळीवर होणे आवÔयक आहे. मूÐयमापनाĬारे
कामातील दोष िकंवा उिणवा दूर करणे श³य होते व कामामÅये सुधारणा करता येते.
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनात समÆवयाची आवÔयकता ही अनÆयसाधारण आहे. वरील
समÆवयाची तÂवे समÆवयाची वैिशĶ्ये िकंवा महßव Ìहणून सुĦा मानली जाऊ शक तील.
२.३ नािवÆयता (INNOVATION) ‘नािवÆयता’ ही Óयवसायाची महßवाची बाजू असून बाजारपेठेतील मागणीनुसार व
काळानुसार नवीन ÿिøया िकंवा उÂपादनाĬारे बदल करावे लागतात. नािवÆयता कोणÂयाही
Öवłपात आणÐयामुळे Âयाचा एक सकाराÂमक पåरणाम Óयवसायावर झालेला िदसतो.
उÂपादन, ÿिøया िकंवा वÖतूतील नािवÆयतेचा उĥेश उपयोिगता मूÐय वाढिवणे व िवकास
साधणे हे असते.
जेÓहा उÂपÆनाचे नवीन मागª िकंवा संधी नािवÆया¸या मागाªने िमळिवÐया जातात, तेÓहा
Âयाचा पåरणाम नफा ±मता व उÂपादकता वाढिवÁयामÅये होतो. Âयाचबरोबर नािवÆयतेमुळे
Óयवसायाची Öपधाª ±मता सुĦा वाढीस लागते. munotes.in

Page 26

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
26 पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनावर ‘नािवÆयता’ Ļा वैिशĶ्याचा कायª±मता वाढिवÁयावर
पåरणाम होतो.
खालील पाच मागा«Ĭारे पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनात नािवÆयता आणून úाहकां¸या गरजा
भागिवÐया जातात व िवतरण खचª कमी करता येतो.
१) उÂपादनातून नािवÆयता (Innovation Through Product):
उÂपादनातील नािवÆयता िविवध ÿकारे जसे आकार, łप, रंग, चव, वेķण इ. माÅयमातून
आणून úाहकांचे समाधान वाढवता येते.
२) उÂपादनांची जुळवाजुळव (Innovation Through Assembly):
उÂपादनां¸या घटकांची सं´या कमी कłन व जोडणीची ÿिøया सोपी करÁयासाठी
नािवÆयता आणता येते. ÂयाĬारे िविवध उपÿिøयांची िनिमªती जोडणी करÁयासाठी शोधली
जाते.
३) उÂपादनांची दुłÖतीमÅये नािवÆयता (Innovation through Servisibility):
उÂपादनांची दुłÖती िकंवा हाताळणी अिधक चांगÐया पĦतीने करÁयासाठी नािवÆयता
आणता येते. Âयामुळे उÂपादनांची दुłÖती करणे श³य होते.
४) िस³स िसµमा नािवÆयता (Design for Six Sigma):
‘िस³स िसµमा’ (Six Sigma) ही एक ÿिøया असून ÂयाĬारे सांि´यकì व पृथःकरणा¸या
आधारे चूका व दोष दूर करÁयाचे ÿयÂन केले जातात. िस³स िसµमा ÿिøयेतील नािवÆयता
पुरवठा साखळीतील कायª±मता वाढिवते.
५) पयाªवरणातील समायोजन (Design for Environment):
आपÐया उÂपादनां¸या संपूणª जीवन चøा दरÌयान Âयाचा पयाªवरणावर होणारा िवपåरत
पåरणाम कमी होईल Ļा ŀĶीने पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनात नािवÆयता आणली जाते.
२.३.१ पूवाªनुमान (Forecasting):
भिवÕयातील संकटांवर मात करता यावी Ìहणून Óयĉì व संÖथा भिवÕयकाळाचा अंदाज
घेÁयाचा ÿयÂन करतात. भिवÕयाचा वेध िकंवा अंदाज घेÁयाची ÿवृ°ी ÿÂयेक ÓयĉìमÅये
असते. भिवÕयकालीन घटना अिनिIJत असÐयामुळे वतªमानकाळातच भूतकालीन
घटनां¸या आधारे भिवÕयातील घटनांचा अंदाज करणे Ìहणजे पूवाªनुमान होय. उदा. एखादी
कंपनी, आपाÐयाला पुढे िकती łपयाची िवøì करता येईल याचा अंदाज मागील वषा«¸या
िवøì¸या आधारे करते.
अथª व Óया´या (Meaning and Definition):
पूवाªनुमाना¸या काही ÿमुख Óया´या खालीलÿमाणे आहेत.
१) पीटर űकर: “अनेक श³यतांचे वÖतूिनķ मूÐयमापन कłन काढले जाणारे अनुमान
Ìहणजे पूवाªनुमान होय.” munotes.in

Page 27

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - संघटन व मÅयÖथ
27 २) ÿा. िफिलप कोटलर: “इतर पåरिÖथतीत बदल नसतांना वÖतूं¸या िविøसंबंधी
िनिIJत योजना राबिवÁयास Âया वÖतूची कìती िवøì होÁयाची श³यता आहे,
याबाबतचे भाकìत Ìहणजे मागणीचा अंदाज होय.”
३) लुईस ऑलन: “मािहती असलेÐया तंýाĬारे काढलेÐया िनÕकषाª¸या आधारावर
भिवÕयकालीन घटनांचे अनुमान करÁयासाठी केलेÐया ÓयविÖथत ÿयÂनांना
Óयवसाियक पूवाªनुमान असे Ìहणतात.”
पूवाªनुमानाची तंýे (Techniques of Forecasting):
पूवाªनुमाना¸या िविवध पĦती / तंýे उपलÊध आहेत. Âयापैकì कोणतीही एक पĦत
सवªसमावेशक नसÐयामुळे वेगवेगÑया पåरिÖथतीत वेगवेगÑया ÿिøयेसाठी एकापे±ा अिधक
तंýे वापरली जातात.
१) ऐितहािसक साÌय पĦती (Historical analy sis):
इितहासाची पुनरावृ°ी होणे या तÂवावर ही पĦत आधाåरत आहे. याचा अथª “भूतकाळात
घडलेÐया घटना परत भिवÕयकाळात तशाच घडतात.” Ļा गृहीतकावर ही पĦत
आधारलेली आहे. Âयामुळे या पĦतीत पूवê घडलेÐया घटनांचा शोध घेवून भिवÕयकाळात
ही घटना घडÐयास काय करता येईल याचा अंदाज बांधला जातो.
२) सव¥±ण पĦती (Market Research):
सव¥±ण करणे Ìहणजे एखाīा वÖतूसाठी पåरिÖथतीजÆय घटनांची आढावा घेणे होय.
सवªसाधारणपणे नवीन उÂपादन बाजारात आणताना मागणीचा अंदाज घेÁयासाठी नवीन
बाजारपेठ िनमाªण करीत असताना, Âया बाजारपेठेचा अंदाज घेÁयासाठी ही पĦत वापरली
जाते. िविशĶ पåरसरात िनåर±ण कłन, लोकां¸या मुलाखती घेवून संभाÓय úाहकां¸या
आवडी िनवडीचा अंदाज घेवून संभाÓय मागणीचा अंदाज येतो.
३) िनद¥शांक पĦती:
वेगवेगÑया पåरिÖथतीचे मोजमाप करÁयासाठी ही पĦती वापरली जाते. सामाÆयपणे
आिथªक िनकषांचा िवचार केला तर आिथªक िनयोजनासाठी ही पĦती वापरली जाते.
४) समय सारणी िवĴेषण:
ऐितहािसक घटनांचे िविवध िवभागात वगêकरण कłन Âयांचे िवĴेषण करÁया¸या पĦतीला
‘समय सारणी’ िवĴेषण असे Ìहणतात. या पĦतीत समय सारणी तयार कłन भिवÕयातील
अंदाज घेतला जातो. िनद¥शकांचा वापर Ļा पĦतीत केला जातो. एकाच वेळी होणारे बदल,
अचानक होणारे बदल, हंगामी बदल, इ. चा िवचार करÁयासाठी ही पĦत वापरली जाते.
५) लोकमताचा कल अजमािवणे (Panel consensus ):
सव¥±णाला एक ÿमुख ÿकार Ìहणून ही पĦत वापरली जाते. िविशķ Óयĉéचा गट यासाठी
िनवडला जातो. Âया Óयĉé¸या मतांचा िवचार कłन पूवाªनुमान केले जाते. उदा. लोकसभा
िवधानसभा, इ. िनवडणुकांचा अंदाज वतªिवÁयासाठी ही पĦत वापरली जाते. munotes.in

Page 28

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
28 थोड³यात, पुरवठा साखळी ÓयवÖथापना¸या ÿिøयेत िविवध संदभाªत पूवाªनुमान
करÁयासाठी योµय Âया पĦतीचा उपयोग करÁयात येतो. साधारणतः पुरवठा साखळी
ÓयवÖथापन हे उīोग-Óयवसायाशी संबंिधत असÐयाने बाजारपेठ संशोधन िकंवा सव¥±ण
पĦतीचा अवलंब ÿामु´याने केला जातो.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ):
अ) खालील िवधान चूक कì बरोबर ते सांगा:
१. संघटन ÿिøयेतील पिहली अवÖथा Ìहणजे उिĥĶांची पूतªता करÁयासाठी
संघटनेतील एकूण कामाचे Öवłप व Âयाची ओळख कłन घेणे.
२. िविवध ÓयĉéमÅये कामाची िवभागणी केÐयाने कामाचा ताण िकंवा बोजा एकाच
Óयĉìवर पडत नाही.
३. समÆवयामुळे ÓयवÖथापकांना इतर काय¥ करणे कठीण होते.
४. नािवÆयता कोणÂयाही Öवłपात आणÐयामुळे Âयाचा एक सकाराÂमक पåरणाम
Óयवसायावर झालेला िदसतो.
५. आपाÐयाला मागील वषा«त िकती łपयाची िवøì झाली याचा अंदाज पुढील वषा«¸या
िवøì¸या आधारे करणे Ìहणजे पूवाªनुमान होय.
ब) टीपा िलहा:
१. िवभागातंगªत कामाची िवभागणी
२. संघटनेमÅये समÆवयाची गरज
३. उÂपादनातून नािवÆयता
४. सव¥±ण पĦती
क) थोड³यात उ°रे īा:
१. संघटन ÿिøयेतील िवभागीकरण Ļा टÈÈयामÅये काय केले जाते?
२. समÆवयाची तÂवे नमूद करा.
३. पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनात नािवÆयता आणÁयाचे मागª कोणते आहेत?
१. पूवाªनुमानाची तंýे िवषद करा.
२.४ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन मÅयÖथ-संकÐपना व ÿकार उÂपादन केलेÐया वÖतूंचा साठा øमशः िवभािजत होत जावून बाजारपेठेत िविवध िवतरण
साखÑयांमाफªत Ìहणजेच मÅयÖथांमाफªत अंितम úाहकापय«त कसा पोहचतो याची कÐपना munotes.in

Page 29

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - संघटन व मÅयÖथ
29 केली तर िवतरणाचे कायª व Âयातील मÅयÖथांची भूिमका िकती महÂवाची आहे हे ल±ात
येते. भौितक िवतरणा¸या ÿिøयेत वÖतू उÂपादकांपासून úाहकांपय«त ÿवास करते. या
ÿिøयेमÅये वÖतू िविवध मÅयÖथांमाफªत वÖतूं¸या मालकì ह³कात बदल होत वÖतू अंितम
उपभो³Âयापय«त पोहचते. Âया वÖतू¸या ÿवाहास मदत करणारे िविवध Óयापारी, अिभकत¥ व
दलाल असतात. Âयां¸या साखळीस ‘िवतरण मागª’ िकंवा 'पुरवठा साखळी' असे Ìहणतात.
िवÐयम जे. Öटॅटन यांनी िवतरण मागª या संकÐपनेची Óया´या पुढील ÿमाणे केली आहे :
“उÂपादकापासून उपभो³Âयापय«त िकंवा औīोिगक वापर करणाöयांपय«त वÖतू ÿवािहत
होताना मालकì ह³कात ºया मागाªने बदल होतो Âयालाच िवतरण मागª असे Ìहणतात.”
मु´यतः िवतरण मगा«मÅये खालील चार ÿकारचे मÅयÖथ कायªरत असतात:
१) अिभकत¥ (दलाल) (Marketing Agents)
२) घाउक Óयापारी (Wholesalers)
३) िवतरक (Distributors)
४) िकरकोळ Óयापारी (Retailers)
वरील मÅयÖथांची भूिमका व काय¥ खालील ÿमाणे ÖपĶ करता येतील..
१) अिभकत¥ (दलाल) (Marketing Agents):
िवतरणा¸या मागाªतील अिभकत¥ / दलाल हा महÂवाचा मÅयÖथ आहे. उÂपादक व घाऊक
Óयापारी, िवतरक िकंवा िकरकोळ Óयापारी Ļां¸यातील दुÓयाचे कायª अिभकत¥ करतात.
अिभकत¥ उÂपादकां¸या वतीने िविवध िवतरक व घाऊक Óयापाöयांशी संपकª साधून
उÂपादकां¸या वतीने माला¸या मागÁया गोळा करतात. व Âयाÿमाणे मालाचे िवतरण केले
जाते. उÂपादक ÿÂयेक िवभागवार अिभकÂया«ची नेमणूक करतात. Âया अिभकÂयाªनी
संबंिधत िवभागातील घाउक Óयापाöयांना माल िवकÁयाची जबाबदारी Âयां¸यावर िदलेली
असते. देशभर व परदेशात िवखुरलेले úाहक आिण मोठ्या ÿमाणावरील िवøì, मोठ्या
सं´येने असलेले घाऊक Óयापारी Ļा सवा«चे िनयोजन करणे उÂपादकाला श³य नसते
Ìहणून तो िवभागवार अिभकÂया«ची नेमणूक करतो. Âयामुळे उÂपादकाला िवतरणावर ल±
क¤िþत करावे लागत नाही. Âयामुळे अिभकत¥ हे िवतरण मागाªतील महÂवाचे मÅयÖथ मानले
जातात.
२) घाऊक Óयापारी (Wholesalers):
घाउक Óयापारी हा िवतरण मागाªतील महÂवाचा मÅयÖथ आहे. उÂपादक व िकरकोळ
Óयापारी यां¸यातील दुवा Ìहणून घाऊक Óयापारी कायª करीत असतात. असं´य िकरकोळ
Óयापाöयांना मालसाठा पुरिवÁयाचे कायª उÂपादक भौगोिलक मयाªदांमुळे Öवतः कł शकत
नाही. तसेच उÂपादक उÂपादनावरच ल± क¤िþत कåरत असÐयामुळे Âयांना िवतरणा¸या
कामावर ल± देता येत नाही. Ìहणून घाउक Óयापारी उÂपादक व िकरकोळ Óयापारी Ļा munotes.in

Page 30

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
30 दोघांना मोठ्या ÿमाणावर िविवध सेवा उपलÊध कłन देऊन िवतरणाचे कायª कायª±मपणे
होÁयासाठी महÂवाची भूिमका बजािवतात.
३) िवतरक (Distributors):
िवतरण मागª िकंवा साखळी ही उÂपादकापासून सुł होऊन úाहकापय«त पोहचते. Ļा
दरÌयान वÖतूं¸या िविवध वैिशĶ्यांमुळे मÅयÖथांचा समावेश होतो. िवतरक हा एक िवतरण
मागाªतील मÅयÖथ असून उÂपादका¸या वतीने िविवध उÂपादनांची िवøì कåरत असतात.
उÂपादक बöयाच वेळेस आपÐया उÂपादनांची िवøì अिधकृत िवतरकांĬारे करÁयाचे
ठरिवतात. अिधकृत िवøेते हे मोठ्या िकंमतé¸या वÖतू परÖपर úाहकांना िवकतात. उदा.
वाहने, सौर उजाª साधने, िविवध ÿकारची पादýाणे, āँडेड रेिडमेड कपडे, इ. िकंवा अिधकृत
िवøेते कमी िकंमतé¸या वÖतू अिधक úाहकांपय«त पोहचÁयाकåरता िकरकोळ Óयापाöयांना
उपलÊध कłन देतात. उदा. सŏदयª ÿसाधने, साबण, टुथपेÖट, āँडेड िकराणा सामान, इ.
िवतरकां¸या िनयुĉìमुळे िवतरण मागाªतील घाऊक िकंवा िकरकोळ Óयापारी िकंवा दोÆही
मÅयÖथ वगळले जातात व úाहकांना ÖवÖत िकंमतीत उÂपादने व सेवा उपलÊध होतात.
४) िकरकोळ Óयापारी (Retailers):
िकरकोळ Óयापारी हा वÖतूं¸या िवतरण मागाªतील शेवटचा मÅयÖथ आहे. उÂपादक
úाहकांना वÖतू उपलÊध करÁयासाठी िवतरण मागा«मÅये िकरकोळ Óयापारी Ļा मÅयÖथांचा
उपयोग कłन िवÖतृत भौगोिलक ÿदेशात वÖतूंचे िवतरण कł शकतात. िकरकोळ Óयापारी
हे उÂपादक िकंवा घाऊक Óयापारी आिण úाहक ĻांमÅये दुÓयाचे कायª करतात. िकरकोळ
Óयापारी हे िविवध उÂपादने घाऊक Óयापारी िकंवा िवतरकांकडून माल खरेदी कłन अÐप
ÿमाणावर úाहकांना िवकतात. िकरकोळ Óयापारी हे úाहकांना िविवध ÿकार¸या सेवा
पुरिवतात जसे वÖतू िनवडीस मदत, उधारीची सवलत, वÖतूंची हमी, घरपोच सेवा, इ.
तसेच िवतरक उÂपादक िकंवा घाउक Óयापाöयांना सुĦा िविवध सेवा पुरिवत असतात. जसे
भांडवल, गोदाम व úाहकांकडून आलेÐया ÿितिøया पोहचिवÁयाचे कायª िकरकोळ Óयापारी
करतात. Âयामुळे िकरकोळ Óयापाöयांचे िवतरण मागाªतील महÂव अनÆयसाधारण असे आहे.
२.५ औīोिगक वÖतू-िवतरण साखळी (CHANNEL S OF DISTRIBUTION FOR INDUSTRIAL GOODS) औīोिगक वÖतू Ìहणजे अशा वÖतू कì ºया वÖतूंचा उपयोग उīोगसंÖथा Âयां¸या
उÂपादनाकåरता िकंवा सेवांची िनिमªती करÁयासाठी करतात. उदा. अÆनÿिøया उīोगाने
केलेली अÆनधाÆयाची खरेदी, िकंवा िविवध सुĘ्या भागांची मोटार कारखाÆयाने केलेली
खरेदी होय. औīोिगक वÖतू Ļा पुनªउÂपादनाकåरता वापरात येत असÐयामुळे Âयांची
खरेदी मोठ्या ÿमाणावर होत असते. Âयामुळे Ļा औīोिगक वÖतूंकåरता वापरले जाणारे
िवतरण मागª हे आखूड Öवłपाचे असतात, Ìहणजेच ÂयामÅये मÅयÖथांची सं´या कमीत
कमी ठेवÁयाचा ÿयÂन केला जातो. उÂपादक आिण औīोिगक संÖथा (úाहक) Ļा दोन
घटकांमÅये अिभकत¥ िकंवा िवतरक िकंवा घाउक Óयापारी Ļा मÅयÖथांचा समावेश होतो. munotes.in

Page 31

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - संघटन व मÅयÖथ
31 औīोिगक वÖतूं¸या िवतरणाकåरता साधारणतः खालील िवतरण मागा«चा अवलंब केला
जातो.
१) उÂपादक - उīोग संÖथा साखळी (Producer -Industial Users Channel):
वÖतू िवतरणाचा हा ÿÂय± असा मागª (Direct Channel) आहे. यामÅये औīोिगक वÖतूंचे
उÂपादक थेट उīोग संÖथांना मालाची िवøì करतात.
पुढील कारणांमुळे औīोिगक उÂपादक ÿÂय± िवतरणा¸या मागाªचा उपयोग करतात:
१. औīोिगक वÖतूंचे úाहक हे ठरािवक िवभागातच असतात. Âयामुळे उÂपादकांना
Âयां¸याशी ÿÂय± संबंध साधता येतो.
२. औīोिगक úाहक हे वÖतूंची खरेदी मोठ्या ÿमाणावर करतात. Âयामुळे उÂपादक राÖत
िकंमतीत मÅयÖथ वगळून Âयां¸याशी Óयवहार कł शकतात.
३. िवøì-पIJात सेवांची गरज असणाöया वÖतूंची खरेदी उīोग संÖथा कåरत असÐयाने
तांिýक तº²ांची नेमणूक करता येते.
४. मौÐयवान मालाची खरेदी उīोग संÖथांकडून केली जाते.
५. मÅयÖथांपासून दूर राहÁयासाठी श³यतो उīोग संÖथा थेट उÂपादकांकडून माल
खरेदी करणे पसंत करतात.
६. िकंमत व Óयवहारां¸या इतर अटी व िनयम यािवषयी करार करÁयासाठी उÂपादक व
औīोिगक úाहक ÿÂय±च Óयवहार करतात.
२) उÂपादक - िवतरक - उīोगसंÖथा िवतरक मागª (Producer - Distributor &
Industrial Users Channel):
Ļा ÿकार¸या िवतरणमागाªमÅये एका मÅयÖथाची ‘िवतरका¸या’ भूिमकेत मदत घेतली
जाते. बांधकाचे सािहÂय, यांिýक सािहÂय व यंýांला लागणारे सुटे भाग, इ. िवøìसाठी
उÂपादक िवतरकां¸या मदतीने औīोिगक úाहकांपय«त वÖतू िवतरण करतात. औīोिगक
उपभोĉे िवखुरलेले असÐयास उīोगसंÖथांपय«त पोहचÁयासाठी उÂपादकांना िवतरकांची
मदत ¶यावी लागते. ÿÂय± िवतरण मागाªपे±ा हा िवतरण मागª थोडा खिचªक Öवłपाचा
आहे. कारण यामÅये िवतरक हा एक मÅयÖथ Ìहणून कायªरत असÐयाने Âयाचे किमशन
िवøì िकंमतीत समािवĶ होते.
३) उÂपादक - अिभकत¥ - िवतरक - उīोगसंÖथा िवतरण साखळी (Producer -
Agents - Distributor - Industrial Users Channel):
बाजारपेठेचा िवÖतार मोठ्या भौगोिलक ±ेýात असेल तर Ļा िवतरण मागाªचा अवलंब केला
जातो. यामÅये उÂपादक िवभागानुसार अिभकÂया«ची नेमणूक करतात आिण Âयांना िवपणन
कायª समजावून सांगतात. अिभकत¥ Âयांना नेमून िदलेÐया िवभागातील िवतरकांना मालाचा
पुरवठा करतात आिण िवतरक गरजे ÿमाणे उīोगसंÖथांना माल पुरिवतात. munotes.in

Page 32

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
32 ४) उÂपादक - अिभकत¥ - उīोगसंÖथा िवतरण मागª (Producer - Agents -
Industrial Users Channel):
अिभकत¥ उÂपािदत वÖतूंचे िवतरण ÓयविÖथत कł शकतात अशी खाýी जेÓहा उÂपादकांना
असते, Âयावेळेस उÂपादक िवभागानुसार अिभकÂया«ची नेमणूक करतात व उīोगसंÖथांना
आवÔयक असणाöया मालाचा पुरवठा करतात. जेÓहा उÂपादक ÿÂय±पणे उīोगसंÖथांशी
संपकª साधÁयास असमथª ठरतात तेÓहा अिभकÂया«ची मदत घेवून िवखुरलेÐया औīोिगक
उपभो³Âयांना आपÐया वÖतूंची मािहती पटवून देÁयाकåरता अिभकत¥ महÂवाची भूिमका
पार पाडतात.
२.६ úाहकोपयोगी वÖतू-िवतरण साखळी (CHANNEL OF DISTRIBUTION FOR CONSUMER GOODS) उÂपािदत वÖतू úाहकापय«त पोहचिवÁयासाठी उÂपादकाजवळ अनेक मागª उपलÊध
असतात. यापैकì कोणÂयाही योµय अशा एक िकंवा दोन िवतरण मागा«ची िनवड केली जाते.
उपभोµय (úाहकोपयोगी) वÖतू Ìहणजे ºयांची खरेदी úाहकाकडून अंितम उपभोगाकåरता
िकंवा Âयां¸या गरजा भागिवÁयाकåरता केली जाते. úाहक भौगोिलक ±ेýा¸या ŀĶीने
िवखुरलेला असÐयाने व वÖतूंची खरेदी अÐप ÿमाणात करीत असÐयाने उÂपादकास दीघª
Öपłपाचे Ìहणजे अिधक मÅयÖथ असलेले िवतरण मागª िनवडावे लागतात. परंतू आज¸या
आधुिनक काळात तंý²ान व इंटरनेट ही साधने िवकिसत झाÐयाने उÂपादक ÿÂय±åरÂया
मÅयÖथांना िवतरक मागाªतून वगळून परÖपर (थेट) úाहकांना वÖतू िवतरीत कł शकतात.
बöयाच वेळेस तांिýक िकंवा दीघª आयुÕय असलेÐया वÖतूंकåरता िवøì-पIJात िकंवा
देखभाली¸या सेवा आवÔयक असतात. अशा वेळेस िवतरण ÿिøयेत उÂपादक िवतरक
िकंवा घाऊक Óयापाöयांची मदत घेतात.
úाहकोपयोगी वÖतू िवतरणाकåरता खालील ÿमुख िवतरण मागª आहेत.
१) उÂपादक - úाहक िवतरण मागª (Producer - Consumer s Channel):
उÂपादक - úाहक Ļा िवतरण मागाªस ‘ÿÂय± िवतरण मागª’ िकंवा ‘शूÆयपातळी’ (Zero -
level) िवतरण मागª असे Ìहणतात. ÿÂय± मागाªमÅये उÂपादक व अंितम उपभोĉा
यां¸यामÅये कोणीही मÅयÖथ नसतो. यामÅये उÂपादक Öवतः वÖतूंचे िवतरण करतो.
उÂपादकाचे Öवतःचे िवतरण जाळे (Network) असते िकंवा शहरात मÅयवतê िठकाणी
Öवतःचे िवतरण क¤þ उघडून मालाची िवøì करतात.
ÿÂय± िवøìची कारणेः
१. मÅयÖथांना जेÓहा िवतरण मागाªत सहभागी केले जाते तेÓहा वÖतूं¸या िवøì िकंमतीत
वाढ होत असते. ती टाळÁयासाठी वÖतू ÿÂय± मागाªने िवतåरत केÐया जातात.
२. वÖतू वजनाने जड असतील तर उÂपादक Öवतःच वाहतूकìची ÓयवÖथा कłन अंितम
úाहकांपय«त Âया पोहचिवणे पसंत करतात. munotes.in

Page 33

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - संघटन व मÅयÖथ
33 ३. ºयावेळेस úाहकांची सं´या कमी असते आिण Âयांना मोठ्या ÿमाणावर मालाची िवøì
करायची असते अशा वेळी उÂपादकच िवतरण करतात.
४. ºयावेळी उÂपादकच वÖतूंचे िवतरण करतात तेÓहा िवतरणा¸या पूणª कायाªवर
उÂपादकाचे िनयंýण असते.
५. मÅयÖथ उपलÊध नसतात िकंवा मÅयÖथां¸या कायªपĦतीवर úाहक नाराज असतील
तर उÂपादक Öवतःच िवøì करणे पसंत करतात.
६. उÂपािदत वÖतूंचे Öवłप गुंतागुंतीचे असेल आिण Âयास िवøì-पIJात सेवा पुरिवÁयाची
आवÔयकता असेल िकंवा वÖतू वापरािवषयी ÿिश±ण देÁयाची आवÔयकता असेल तर
Öवतः उÂपादक ÿÂय± िवøì करतात.
७. ºया वÖतू पोÖटाने िकंवा कुåरयरने पाठिवता येतात Âयांना मÅयÖथांची आवÔयकता
भासत नाही.
८. लहान शेतकरी िकंवा नाशवंत वÖतूंचे उÂपादक मÅयÖथांवर अवलंबून न राहता Öवतः
úाहकां¸या सोयीनुसार ÿÂय± िवøì करतात.
९. लहान Óयवसाियक उदा. बेकरी, हॉटेल, इ. Öथािनक úाहकांपय«त Öवतः वÖतूंची िवøì
करतात.
२) उÂपादक - िकरकोळ Óयापारी - úाहक (Manufacturer - Retailer -
Consumers Channel):
úाहकोपयोगी वÖतूंकåरता जेÓहा िवतरण करायचे असते, तेÓहा फĉ एका मÅयÖथाची मदत
Ìहणजे िकरकोळ Óयापाöयाची मदत घेवून वÖतू úाहकांपय«त पोहचिवÐया जातात. Ļा
िवतरण मागाªत िकरकोळ िवøेते ÿÂय± उÂपादकाकडूनच माल खरेदी करतात व úाहकांना
िवतåरत करतात. यािठकाणी िकरकोळ िवøेते उÂपादकाकडून मोठ्या ÿमाणावर मालाची
खरेदी करतात. उदा. सहकारी Öटोअसª, बहòशाखीय दुकाने, इ. कृषीमाल व úाहकोपयोगी
िटकाऊ वÖतूंकåरता हा िवतरणाचा मागª उपयुĉ ठरतो.
३) उÂपादक - घाऊक Óयापारी - úाहक (Manufacturer - Wholesaler –
Consumers Channel) :
िवतरणा¸या ÿिøयेमÅये अगदी तुरळक आढळून येणारा हा वÖतू िवतरणाचा मागª आहे.
ºयावेळेस अंितम úाहकाची मागणी मोठ्या ÿमाणावर असते Âयावेळी úाहक घाऊक
Óयापाöयाशी संपकª साधतात. श³यतो इमारती बांधकामाचे सािहÂय उदा. िसम¤ट, िवटा,
टाईÐस, Öटील, इ. बाबतीत Ļा िवतरण मागाªचा उपयोग केला जातो.
४) उÂपादक - घाउक Óयापारी - िकरकोळ Óयापारी - úाहक िवतरण मागª
(Manufacturer - Wholesaler - Retailer - Consumers Channel):
úाहकोपयोगी वÖतूं¸या िवतरणाकåरता सवाªत लोकिÿय Öवłपाचा हा िवतरण मागª आहे.
उÂपादक घाऊक Óयापाöयांना माल िवकतात आिण घाऊक Óयापारी िकरकोळ Óयापाöयांना munotes.in

Page 34

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
34 तो िवकतात. िकरकोळ Óयापारी तो माल úाहकांपय«त पोहचिवतात. साबण, सŏदयª ÿसाधने,
कपडे, इ. सार´या úाहक वÖतूं¸या बाबतीत हा िवतरण मागª सोयीचा आहे.
Ļा िवतरण मागाª¸या उपयोगाने उÂपादकास पुढील फायदे िमळतात:
१. उÂपादकांना मोठ्या ÿमाणावर िकरकोळ Óयापाöयांशी Óयवहार करावे लागत नाहीत.
२. घाऊक Óयापारी उÂपादक व िकरकोळ Óयापारी Ļांचे दरÌयान दुÓयाचे काम करतात.
३. घाऊक Óयापारी उÂपादकां¸या मालाची जािहरात करतात. तसेच गोदाम व वाहतुकìची
ÓयवÖथा करतात.
४. घाऊक Óयापारी बöयाच वेळेस उÂपादकास आगाऊ र³कम देवून भांडवलाची गरज
भागिवतात.
५) उÂपादक - अिभकत¥ - घाऊक Óयापारी - िकरकोळ Óयापारी - úाहक िवतरण मागª
(Manufacturer - Agents - Wholesalers - Retailers - Consumers
Channel):
úाहकोपयोगी वÖतूं¸या िवतरण मागाªतील हा सवाªत लांब असा मागª आहे. ºयावेळेस
उÂपादकास अिधक घाऊक Óयापाöयांशी संबंध साधायचा असतो व उÂपादकास ते वेळे
अभावी श³य नसते, अशा वेळेस उÂपादकांकडून अिभकत¥ (दलाल) वेगवेगÑया
िवभागाकåरता नेमले जातात. उÂपादकां¸या वतीने घाऊक Óयापाöयांना वÖतूंचे महßव
पटवून देवून अिभकत¥ घाऊक Óयापाöयांकडून मागÁया िमळिवतात व उÂपादकांमाफªत Âया
मालाचे िवतरण केले जाते. Ļा सेवे¸या मोबदÐयात अिभकÂया«ना उÂपादकांकडून किमशन
िदले जाते. घाऊक Óयापाöयाकडे आलेला माल िकरकोळ Óयापाöयांना िवकला जातो, आिण
िकरकोळ Óयापारी संबंिधत माल अंतीम úाहकाला िवकतात.
Ļा िवतरण मागाªमÅये उÂपादक ÿÂयेक िवभागवार अिभकÂया«ची िनयुĉì करतात. Âया
अिभकÂया«नी संबंिधत िवभागातील घाऊक Óयापाöयांना माल िवकÁयाची जबाबदारी िदलेली
असते. देशभर िवखुरलेले úाहक आिण मोठ्या ÿमाणावरील बाजारपेठेत घाऊक
Óयापाöयांचे िनयोजन करणे उÂपादकाला श³य नसते Âयामुळे अिभकÂया«ची मदत घेवून
िवतरणाचे कायª केले जाते.
२.७ सेवा िवतरण साखळी (CHANNELS OF DISTRIBUTION AT SERVICE LEVEL) १) ÿÂय± िवøì पĦती (Direct Sales Method Channel):
ÿÂय± िवøì पĦतीमÅये कोणÂयाही मÅयÖथांचा उपयोग न करता úाहकांनाच ÿÂय± सेवा
िदÐया जातात. सेवा उÂपादक सेवांची मािहती देÁयाकåरता िविवध जािहरात तंýांचा वापर
करतात. ÿÂय± िवøìमÅये वैयिĉक भेटी, ई-मेल िकंवा ऑनलाईन सेवांची उपलÊधता
कłन िदली जाते. Ļा ÿÂय± सेवा िवøì पĦतीवर उÂपादकांचे संपूणª िनयंýण असते व
िकती िकंमतीमÅये सेवा īायची Ļाचा िनणªय सुĦा घेता येतो. ÿÂय± सेवा िवøì मÅये munotes.in

Page 35

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - संघटन व मÅयÖथ
35 úाहकांशी जवळचा संबंध येत असÐयाने Âयां¸या ÿितिøया (Feedback) हा सेवा-
पुरवठादारास लगेच िमळतात. Âयानुसार सेवा पुरवठादार Âया¸या िविवध िवøì धोरणांमÅये
बदल घडवून आणून सेवा िवøì वाढवू शकतो.
२) आभासी सेवा िवतरण (Virtual Service Distribution Channel):
आभासी सेवा िवतरण ही एक आधुिनक पĦती असून िविवध सेवा ÿÂय± न जाता देता
येतात. सेवा पुरवठादार Âया¸या सेवा िविवध आभासी साधनांचा उपयोग कłन पुरवतात.
जसे ई-मेल, फोन कॉल, िÓहिडओ कॉल िकंवा सॉÉटवेअर, इ. उदा. टेिलमेिडिसन सेवा, ई-
लिन«ग, वेबसाईट सेवा, अिटªÖट िकंवा Ìयुिझक सेवा, ऑनलाईन कोसª, इ. सवª सेवा
ऑनलाईन िकंवा आभासी पĦतीने िदÐया जात असÐयाने सेवा पुरवठादाराचे जागेचे भाडे
िकंवा इतर अनुवंिशक खचाªची बचत होते.
३) अिभकत¥ िकंवा संदभª (Agents or Referances Channel):
अिभकत¥ िकंवा संदभा«चा उपयोग कłन सेवा िवतरणाचे कायª करता येते. सेवा
पुरवठादारा¸या वतीने अिभकत¥ िकंवा संदभा«¸या आधारे सेवा पुरवता येतात. अिभकत¥
Âयां¸या Ļा सेवांबĥल किमशन आकारतात. उदा. िववाह मागªदशªन संÖथा जर एखादी सेवा
िववाह जुळवून देÁयासंदभाªत देत असेल तर अिभकत¥ िकंवा संदभा«ची मदत ĻामÅये घेतली
जाते.
४) ÿकाशनाĬारे सेवा िवतरण (Distribution through Publication Chan nel):
úाहक बöयाच वेळेस िविवध सेवा ÿकाशनाĬारे िमळालेÐया मािहती¸या आधारे घेतात.
एखादे सॉÉटवेअर, अॅÆटीवायरस िकंवा ऑनलाईन चॅनल सेवा डाउनलोड कłन िमळिवता
येते. Âयाकåरता एखाīा ÿकाशनाĬारे िकंवा वेबसाईटĬारे जािहरात देवून मोफत चाचणी
ÿदान कłन सेवा देता येऊ शकतात.
५) सेवा पुरवठा - úाहक िकंवा औīोिगक उपभोĉा (Service Provider to
Consumer or Industrial User):
सेवा पुरवठादार व úाहक Ļां¸यातील घिनķ संबंध हे ÿÂय± सेवा देÁयाकåरता िवतरण मागª
Ìहणून कायª करतात. उदा. आरोµय सेवा, मसाज सेवा, इ. सेवा पुरवठादार िविवध िठकाणी
Âयांची सेवा क¤þे उपलÊध कłन देतात. बँका, िवमा कंपÆया, िकरकोळ िवøेते, इ. सेवा
पुरिवणारे Óयवसाय हा िवतरण मागª अवलंबतात.
६) सेवा पुरवठादार - अिभकताª - úाहक (Service Provides to Agents to
Costomers Channel):
जेÓहा सेवा पुरवठादार हा भौगोिलक ŀĶ्या úाहकापासून दूर अंतरावर असतो तेÓहा
अिभकत¥ सेवा पुरवठादार व úाहक Ļां¸यात संपकª साधून देÁयाचे कायª करतात. उदा.
बöयाचशा िव°ीय संÖथा, सॉÉटवेअर संÖथा, ऑनलाईन शै±िणक संÖथा Ļा िवतरण
मागाªĬारे अिभकÂया«ची मदत घेवून संभाÓय úाहकांपय«त पोहचतात. munotes.in

Page 36

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
36 ७) सेवा पुरवठादार - इंटरनेट - úाहक िकंवा औīोिगक उपभोĉा (Service
Provider via Internet to Consumer or Industrial Users Channel):
Ļा िवतरण मागाªमÅये सेवा पुरवठादार इंटरनेट सेवेचा उपयोग कłन संभाÓय úाहक िकंवा
औīोिगक उपभो³Âयांपयªत पोहचतात. ‘इंटरनेट’ हे आधुिनक काळातील सवाªत जलद व
िवÖतृत भौगोिलक ±ेýात जाऊन पोहचणारे माÅयम आहे. िविवध पĦतéनी इंटरनेटवरील
जािहरातé¸या माÅयमातून संभाÓय úाहकांना आपÐया सेवा उÂपादनांची मािहती देता येते.
úाहक अशा जािहरातéĬारे सेवा पुरवठादाराशी संपकª साधतात व सेवा उपलÊध कłन
देतात. उदा. केटåरंग, हॉÖटेल सुिवधा, ÿवासी ितकìटे, हॉटेल बुकéग, इ.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ):
अ) खालील िवधान चूक कì बरोबर ते सांगा:
१. भौितक िवतरणा¸या ÿिøयेत वÖतू úाहकांपासून उÂपादकांपय«त ÿवास करते
२. उÂपादक व िकरकोळ Óयापारी यां¸यातील दुवा Ìहणून घाऊक Óयापारी कायª करीत
असतात.
३. औīोिगक वÖतूंकåरता वापरले जाणारे िवतरण मागª हे आखूड Öवłपाचे असतात.
४. इमारती बांधकामाचे सािहÂय उदा. िसम¤ट, िवटा, टाईÐस, Öटील, इ. बाबतीत
उÂपादक - घाउक Óयापारी - िकरकोळ Óयापारी - úाहक Ļा िवतरण मागाªचा उपयोग
केला जातो.
५. ÿÂय± सेवा िवøì पĦतीवर उÂपादकांचे िनयंýण नसते.
ब) टीपा िलहा:
१. पुरवठा साखळी
२. िकरकोळ Óयापारी
३. उÂपादक - िवतरक - उīोगसंÖथा िवतरक मागª
४. ÿÂय± िवøìची कारणे
५. आभासी सेवा िवतरण
क) योµय जोड्या जुळवा: अ ब १. अिभकत¥ अ मोठ्या िकंमतé¸या वÖतू परÖपर úाहकांना िवकतात २. घाऊक Óयापारी ब उÂपादका कडून िकरकोळ Óयापाöयांना मालसाठा पुरिवÁयाचे कायª करतात ३. िवतरक क उÂपादनांचे अंितम उपभोĉे munotes.in

Page 37

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - संघटन व मÅयÖथ
37 ४. िकरकोळ Óयापारी ड उÂपादकां¸या वतीने िविवध िवतरक व घाऊक Óयापाöयांशी संपकª साधून उÂपादकां¸या वतीने माला¸या मागÁया गोळा करतात ५. úाहक इ िविवध उÂपादने घाऊक Óयापारी िकंवा िवतरकांकडून माल खरेदी कłन अÐप ÿमाणावर úाहकांना िवकतात
२.८ िवतरण साखळी िनवडीवर पåरणाम करणारे घटक वÖतू¸या िवतरणासाठी एखाīा िवतरण मागाªची िकंवा दोन एकिýत मागा«ची िनवड करणे हा
उÂपादकासाठी महßवाचा िनणªय असतो. अंितम úाहकापय«त वÖतू योµयÿकारे पोहचावी
यासाठी कायª±म आिण ÿभावी अशाच मागाªची िनवड करावी लागते. योµय मागाªचा वापर
केÐयास िवपणन पåरणामकारक होते.
िवतरण मागाª¸या िनवडीवर पुढील घटकांचा ÿभाव िदसून येतो.
१) वÖतू वैिशĶ्ये (Product Characteristics):
वÖतू वैिशĶ्यांमÅये नाशवंत, िटकाऊपणा, फॅशन, आकार, आराखडा, ÿमािणकरण व
गुंतागुंत असणाöया वÖतू, इ. वैिशĶ्यांचा समावेश होतो. उदा. नाशवंत Öवłपा¸या
वÖतुंकåरता आखुड / लहान Öवłपाचा िवतरण मागª उपयुĉ ठरतो. कारण नाशवंत वÖतू
लवकरात लवकर अंितम úाहकापय«त जाऊन Âयाचा उपभोग घेणे आवÔयक असते. तसेच
वÖतू हाताळणीने खराब होऊ नयेत Ìहणून कमी िकंमती¸या व अवजड वÖतू उदा. िसम¤ट,
वाळू, लोखंड, इ. वÖतूंचे िवतरण आखुड मागाªने करणे उपयुĉ ठरते. Âयामुळे वाहतुक व
माल हाताळणीचा खचª कमी होतो.
२) úाहक वैिशĶ्ये (Customers Characteristics):
िविवध úाहक वैिशĶ्ये वÖतू िवतरण मागाª¸या िनवडीवर पåरणाम करतात. जसे औīोिगक
úाहक - औīोिगक वÖतूंचे úाहक ÿÂय± िवøì तसेच लहान िवतरण मागª पसंत करतात.
कारण औīोिगक वÖतूं¸या úाहकांची सं´या कमी असते, आिण ते िविशĶ भागातच
एकवटलेले असतात. या úाहकांना वÖतूं¸या िकंमती, पैसे देणे आिण इतर सुिवधांसंबंधी
ÿÂय± उÂपादकांशी बोलणी करणे योµय वाटते. úाहकोपयोगी वÖतूंचे िवतरण हे मोठ्या
Ìहणजेच मÅयÖथांचा समावेश असणाöया मागाªने करावे लागते. कारण Ļा वÖतूंचा úाहक
मोठ्या ÿमाणावर व देशभर दूरवर िवखुरलेला असतो आिण हे úाहक अÐप ÿमाणावर
खरेदी करतात.
३) बाजारपेठ वैिशĶ्ये (Market Characteristics):
िवतरण मागाªची िनवड करताना बाजारपेठेचे Öथान व बाजारपेठेने Âयात Óयापलेले ±ेý
िवचारात ¶यावे लागते. उÂपादक संपूणª देशभर िवøì करणारा असेल तर मोठ्या िवतरण munotes.in

Page 38

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
38 मागाªची िनवड करणे योµय ठरते. परंतु बाजारपेठ ठरािवक िवभागातच असेल तर उÂपादक
ÿÂय± िवøìचा आधार घेवू शकतो.
४) मÅयÖथ वैिशĶ्ये (Middlemen Characteristics):
मÅयÖथांकडे असणारी िवतरण ÓयवÖथा, Âयाची ±मता, आिथªक िÖथती, इ. चा िवचार
करावा लागतो. अनेकदा िकंमती मालाचा साठा करÁयास िकरकोळ िवøेते तयार नसतात,
अशा पåरिÖथतीत मग उÂपादकांना ÿÂय± िवøìचा आधार ¶यावा लागतो.
५) कंपनीची सवा«गीण िÖथती (Company Profile):
कंपनीची उिĥĶ्ये, िवतरणाची यंýणा व ±मता यांचा िवचार कłन िवतरण मागाªची िनवड
करावी लागते. उÂपादक कंपनीकडे साठवणुकìची ÓयवÖथा अपुरी असेल तर घाऊक
Óयापारी िकंवा िकरकोळ Óयापारी Ļां¸या गोदामांचा वापर करÁयासाठी िवतरण मागाªत
मÅयÖथ ¶यावे लागतात.
६) ÖपधाªÂमक वातावरण (Competitive Environment):
िवतरण मागा«ची िनवड करतांना बाजारपेठेतील Öपधाª हा घटक सुĦा िवचारात ¶यावा
लागतो. सवªसाधारणपणे बाजारपेठेत असलेÐया वÖतूचे Öपधªक ºया िवतरण मागाªची िनवड
करतात Âयाच ÿकार¸या िवतरण साखळीची िनवड करावी लागते.
७) आिथªक व तांिýक घटक (Economic & Tecnnological Factors):
आिथªक व तांिýक घटक ही िवतरण मागाª¸या िनवडीवर पåरणाम करतात. मंदी¸या
कालावधीमÅये मÅयÖथ नवीन वÖतूंचा साठा करÁयास िकंवा िवतरण करÁयास तयार होत
नाही िकंवा जादा किमशन īावे लागते. तांिýक िवकासामुळे úाहकांना ऑनलाईन शॉिपंग
करणे श³य झाले आहे. Âयामुळे ÿÂय± िवøì करता येणे श³य झाले आहे.
८) इतर घटक (Other Factors):
इतरही अनेक घटक आहेत कì ºयांचा िवतरण िनवडीवर पåरणाम होतो. उदा. सामािजक,
राजकìय व कायदेशीर वातावरण, इ. उदा. बाजारपेठेत मĉेदारी िनमाªण होईल अशा
िवतरणा¸या मागाªस कायदेशीर परवानगी िमळत नाही. सरकारी कायदे व िनयम Ļांचा
िवचार िवतरण मागª िनवड करताना करावा लागतो.
२.९ सारांश (SUMMARY) Óयावसाियकांना Óयवसाय चालिवÁयासाठी व Óयवसायाची वाढ करÁयासाठी िविवध
ÿकार¸या कृतीयोजना (Strategies) तयार कराÓया लागतात. पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन
ही Âयामधील एक कृतीयोजना होय. úाहकां¸या गरजेचा शोध घेवून Âयानुसार वÖतूची
िनिमªती करÁयापासून ते ती वÖतू úाहकांपय«त पोहचिवÁयासाठी ºया ºया Óयावसाियक
ÿिøया कराÓया लागतात, Âया सवª ÿिøयांचा समावेश पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनात
होतो. यामÅये ÿामु´याने मागणीचे पूवाªनुमान व िनयोजन, सामúीपुरवठा, उÂपादन मालाचे munotes.in

Page 39

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - संघटन व मÅयÖथ
39 िवतरण, वाहतुक व गोदाम ÓयवÖथापन, िवøì, िवøìनंतर¸या सेवा, इÂयादéचे ÿभावीपणे
ÓयवÖथापन करावे लागते.
२.१० ÖवाÅयाय (EXERCISE ) अ) िदलेÐया पयाªयातून योµय पयाªय िनवडून åरकाÌया जागा भरा.
१) úाहकां¸या गरजांचा शोध घेवून Âया वÖतू िनिमªतीपासून ती वÖतू úाहकांपय«त
पोहचिवÁया¸या िøयेस ______________ ÓयवÖथापन Ìहणतात.
अ) Óयवसाय
ब) आिथªक
क) पुरवठा साखळी
ड) मानवी संसाधन
उ°रः क) पुरवठा साखळी
२) एकाच उÂपादन संÖथेमाफªत िविशĶ úाहकवगाªपय«त पोहोचÁयाकåरता दोन िकंवा
आिधक िवतरण मागा«ची िनवड केली जाते Âयास __________ िवतरण असे
Ìहणतात.
अ) बहòपातळी
ब) बहòसाखळी
क) उभी साखळी
ड) समांतर साखळी
उ°रः ब) बहòसाखळी
३) उÂपादक कोणÂयाही मÅयÖथां¸या मदतीिशवाय संगणक ÿणाली व इंटरनेट¸या
मदतीने थेट úाहकापय«त वÖतू पोहचिवÁया¸या ÓयवÖथेस ------------- िवतरण
Ìहणतात.
अ) टेिल
ब) घटना
क) आभासी
ड) यापैकì एकही नाही
उ°रः ड) यापैकì एकही नाही munotes.in

Page 40

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
40 ४) जेÓहा मÅयÖथां¸या मदतीिशवाय उÂपादक úाहकापय«त वÖतू िवतåरत करतात Âयास -
------------ िवतरण असे Ìहणतात.
अ) अÿÂय±
ब) ÿÂय±
क) इंटरनेट
ड) आभासी
उ°रः ब) ÿÂय±
५) नाशवंत वÖतूं¸या िवतरणाकåरता ------------- िवतरण उपयुĉ आहे.
अ) ÿÂय±
ब) इंटरनेट
क) वैयĉìक
ड) वरील सवª ÿकारचे
उ°रः ड) वरील सवª ÿकारचे
ब) खलील िवधाने सÂय िकंवा असÂय ते िलहा.
१) इंटरनेटĬारे िवतरण दरवषê भारतात कमी कमी होत आहे.
२) ÿÂय± िवतरण मागª हा ÿामु´याने नाशवंत वÖतूंसाठी उपयुĉ आहे.
३) ÿÂय± िवतरणा¸या मागाªस शूÆयपातळी िवतरण मागª (Zero level) असे Ìहणतात.
४) औīोिगक वÖतू व úाहकोपयोगी वÖतूंकåरता एकाच ÿकारचे िवतरण मागª वापरता
येतात.
५) ऑनलाईन Öवłपाचे िवतरण úाहकां¸या सोयीचे नाही.
उ°रे: १) असÂय, २) सÂय, ३) सÂय, ४) असÂय, ५) असÂय
क) खालील संकÐपनांवर टीप िलहा.
१) पूवाªनूमान (Forecasting)
२) नािवÆयता (Innovation )
३) पुरवठा साखळी मÅयÖथ munotes.in

Page 41

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - संघटन व मÅयÖथ
41 ४) पुरवठा साखळी समÆवय
५) िवतरण साखळी िनवडीवर पåरणाम करणारे घटक
ड) खालील ÿijांची उ°रे िलहा.
१) पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन ही सं²ा ÖपĶ कłन Âयातील संघटन ÿिøयेतील टÈपे
ÖपĶ करा.
२) िवतरण मागाª¸या िनवडीवर पåरणाम करणारे घटक ÖपĶ करा.
३) औīोिगक वÖतूं¸या िवतरणाकåरता उपलÊध िवतरण साखÑया ÖपĶ करा.
४) úाहकोपयोगी वÖतूंचे िवतरण कोणÂया साखÑयां¸या माÅयमाने करता येते?
५) सेवा िवतरण मागा«चे थोड³यात िववेचन करा.
२.११ संदभª पुÖतके (REFERENCES) िवपणन आिण मानवी संसाधन - ÿा. एम. एस. िलमण
ÿा. डी. पी. रावेरकर
ÿा. एस. एस. खोत

*****
munotes.in

Page 42

42 ३
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - जागितक ŀĶीकोन
GLOBAL PERSPECTIVES OF SCM
घटक संरचना
३.० उिĥĶ्ये
३.१ ÿÖतावना
३.२ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - जागितक ŀĶीकोन
३.३ जागितक बाजारपेठेचे घटक
३.४ जागितक पुरवठासाखळीचे ÿकार
३.५ सारांश
३.६ ÖवाÅयाय
३.७ संदभª
३.० उिĥĶये (OBJECTIVES)  पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन जागितक ŀĶीकोन समजावून घेणे.
 जागितक पुरवठा साखळीची कायª±मता मोजÁयाचे एकक अËयासणे.
 जागितक पुरवठा साखळीचे िविवध ŀĶीकोन अËयासणे.
 जागितक बाजारपेठेतील िविवध घटक समजावून घेणे.
 जागितक पुरवठा साखळीचे ÿकार समजावून घेणे.
३.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन ÿिøयेत जागितकìकरणामुळे िविवध जोखीम व संधी िनमाªण
झाÐया आहेत. जागितकìकरण हे मोठ्या ÿमाणावर उīोग Óयवसायास चालना देत आहे.
मुĉ Óयापार व जागितक Öतरावर वाढÂया सामंजÖय करारांमुळे पुरवठा साखळी
ÓयवÖथापनामÅये नवीन आÓहाने येत आहेत. Âयामुळे ÓयवÖथापकांनी Ļा सवª बदलÂया
पयाªवरणात पुरवठा साखळीत येणाöया नवीन आÓहानांचा सामना करत Âयातील संधéचा
सुĦा उपयोग केला पािहजे. जागितक बाजारपेठेतील अिनिIJतता व Âयातील संधी यांची
सांगड घालून पुरवठा साखळी ÓयवÖथापकांनी आवÔयक ती धोरणे आखली पाहीजेत.
जागितक Öतरावरील होत असलेÐया इले³ůॉिनक, इंटरनेट, टी.Óही., रेिडओ, िचýपट,
Æयूज चॅनÐस, इ . माÅयमां¸या िवÖतारामुळे जग हे एका लहानÔया जागितक खेड्यामÅये
łपांतरीत झाÐयाचे िदसून येते. Âयामुळेच जागितक Öतरावरील Óयापार हा िदवस¤िदवस munotes.in

Page 43

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - जागितक ŀĶीकोन
43 वाढत आहे. वाढता Óयापार व तंý²ान आिण वाहतुक ±ेýातील बदलांमुळे पुरवठा साखळी
ÓयवÖथापनास नवीन संधी उपलÊध होत आहेत.
३.१.१ जागितक पुरवठा साखळीची वैिशĶ्ये (Features of Global Supply) :
१) अमयाªद भौगोिलक ±ेý (Unlimited Geographical Area):
जागितक ÓयापारामÅये अमयाªद भौगोिलक ±ेý उपलÊध असते, Ìहणजेच कोणÂयाही
देशां¸या सीमा िवचारात न घेता सीमारिहत जागितक पुरवठा साखळी अिÖतÂवात येते.
पुरवठा साखळी¸या उÂøांतीचा मागोवा घेता असे िदसून येते कì, सुरवातीपासुन िविवध
देशांमधील Óयापारी एकमेकां¸या गरजा पूणª करÁया¸या उĥेशाने देवाण-घेवाण करीत
आहेत. जागितक Óयापाराम Åये वृĦी होÁयास िविवध घटक कारणीभूत ठरत आहेत. जसे
िविवध ÿकार¸या उÂपादनांना िकंवा āँडस्ना जागितक Öतरावर िमळणारी लो किÿयता,
तांिýक सहकायª करार, िविवध सेवांची उपलÊधता आिण िमळणारे आिथªक सहकायª इ .
Âयाचबरोबर िविवध देशांमÅये होणारे िĬ-प±ीय करार, आंतरराÕůीय संघटना, जागितक
Óयापार संघटना (WTD) , गॅट (GATT) , ओपेक (OPEC) , इ. पुरवठा साखळी¸या
जागितकìकरणास कारणीभूत ठरत आहेत.
२) सायबरला जोडलेले (Cyber – Connected ):
जागितक ÓयापारामÅये आज¸या आधुिनक काळात सवª बाजारपेठा व Âयातील Óयापार हे
सायबरला जोडलेले आहेत. Âयामुळे एक ÿकारचा अŀÕय Óयापार सायबर तंý²ानावर
आधाåरत आपोआप चालू असतो. जागितक Óयापाराकåरता लागणा री िविवध ÿकारची
मािहती व दÖतऐवज अÂयंत जलद गतीने हजारो िकलोमीटर अंतरावर पाठिवणे सायबर
तंý²ानामुळे श³य होते.
३) अिनयंिýत (Deregulated ):
मुĉ जागितक Óयापार ÿिøयेमÅये आंतरदेशीय िनयम व अटी Ļा बöयाच ÿमाणात कमी
झालेÐया असतात िकंवा पूणªपणे वगळÐया जातात. Âयामुळे एक ÿकारचा अिनयंिýत
Óयापार जागितक Öतरावर िदसून येतो. युरोिपयन युिनयन गॅट, मुĉ Óयापार करार,
असोिसएशन ऑफ दि±ण पूवª एिशयन राÕůे इ. अिनयंýीत Óयापाराची उदाहरणे देता येतील.
४) पयाªवरण द± (Environment concerns ):
Óयवसाय व उīोगांमुळे पयाªवरणा¸या होणाöया हानीबाबत मागील दहा वषाªत खूप ÿमाणात
जागłकता वाढली आहे. जागितक Öतरावरील पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन उÂøांती ही
उīोगधंīां¸या पयाªवरण Öनेही व अिधक पयाªवरण द± Óयवहारांमुळे झाÐयाचे िदसून येते.
वाढते तापमान, पयाªवरण बदल, जैविविवधता र±ण, इ. पयाªवरण िवषयक ÿ®ांना जागितक
Öतरावर ÿाधाÆय िदले जाते. िवकिसत राÕůे Âयां¸या बजेट मधून मोठ्या ÿमाणावर हवामान
बदलावर गरीब राÕůांना मदत करÁयाचे धोरण अवलंिबत असून िविवध ÿकारचे कायदे व
िनयम काबªन उÂसजनाªवर िनयंýण ठेवÁयाकåरता अंमलात आिणत आहे.
munotes.in

Page 44

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
44 ५) सामािजक जबाबदारी (Social Responsibility) :
Âयाबरोबर आिथªक िवकासा¸या ÿवासात सामािजक जबाबदारी सुĦा महÂवाची ठरते.
Ìहणून आदशª Óयापार व Óयवसाय मूÐये हे Óयवसायाची सामािजक जबाबदारी मोजÁयामÅये
वापराली जात आहेत. Óयवसाया¸या आिथªक िवकासासोबत िविवध सामािजक घटकांचे
दाियÂव Óयवसायास पार पाडणे आवÔयक ठरते.
६) भौगोिलक अडथळे (Geographical Hurdles ):
अजून ही बöयाच राÕůांशी Óयापार करÁयामÅये भौगोिलक समÖया िनमाªण होत आहे.
राजकìय व आिथªक िनणªयांमुळे काही देशांमÅये पुरवठा साखळी िवÖतार श³य होत नाही.
जसे रिशयामधील कंपÆया िकंवा उīोग अमेåरकेमधील Óयवसायांशी पुरवठा साखळी
िनमाªण कł शकत नाहीत. चीन व अमेåरका Ļा देशांमÅये एक ÿकारचे Óयापार युĦ िदसून
येते.
७) सामािजक व सांÖकृितक घटक (Social - Cultural factors ):
सांÖकृितक व सामािजक घटक हे पुरवठा ÓयवÖथापन साखळी¸या िनणªय ÿिøयेत
महÂवाची भूिमका बजािवतात. आिथªक घटकांबरोबरच िविवध देशांमधील सामािजक व
सांÖकृितक वातावरणानुसार िनणªय घेणे पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनास आवÔयक ठरते.
८) कायदेिवषयक वातावरण (Legal Environment ):
जागितक Öतरावरील Óयापारात िविवध देशांचे अिÖतÂवात असलेले कायदेिवषयक धोरण
महÂवाचे असते. दोन देशांमधील Óयापार करतांना कायīा¸या चौकटीत रहाणे आवÔयक
ठरते. जर ठरलेले Óयापार िवषयक करार मोडले तर Âयािवषयीची ÿकरणे िविवध
Æयायालयात तेथील कायīाÆवये चालवावी लागतात, अÆयथा मोठ्या ÿमाणावरील आिथªक
नुकसान सोसावे लागते.
३.२ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - जागितक ŀĶीकोन (GLOBAL PERPECTIVE) जागितकìकरण Ìहणजे सवª देशांची एकच बाजारपेठ िनमाªण होणे आिण Âया बाजारपेठेत
जगातील साधनसामúीचे आिण भांडवलाचे सुलभ देवाण-घेवाण होणे. जागितकìकरणा¸या
ÿिøयेत सवª वÖतूं¸या आयातीवरील िनब«ध टÈयाटÈयाने रĥ करणे व आयात कमी
पातळीवर आणणे अपेि±त असते. जागितकìकरणामुळे जगातील ÿÂयेक राÕůाची आिण
राÕůाराÕůातील उīोगांची Öपधाª वृ°ी वाढीस लागते.
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनावर सुÅदा जागितकìकरणाचा मोठ्या ÿमाणावर पåरणाम िदसून
येतो. जागितक पुरवठा ÿिøयेत आज िविवध ÿijांना सामोरे जावे लागते. Âयामुळे आिथªक
अिÖथरता, बाजारपेठेची अिनिIJतता, युĦजÆय पåरिÖथती, इ. गोĶéचा समावेश होतो. Ļा
पåरिÖथतीमुळे िवतरण ÓयवÖथा व उÂपादन ÓयवÖथेवर सकाराÂमक िकंवा नकाराÂमक
पåरणाम होत असतात. अशा वेळेस कंपÆयांना Âयां¸या पुरवठा साखळीची कायª±मता
वाढिवÁयासाठी ÖपधाªÂमक धोरणे आखून आÓहानांचा सामना करणे आवÔयक ठरते. munotes.in

Page 45

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - जागितक ŀĶीकोन
45 ३.२.१ जागितक पुरवठा साखळी¸या मूÐयाचे व पåरणामकारकतेचे मोजमाप
(Measuring the value & effectiveness of GSCN) :
जागितक पुरवठा साखळी¸या मुÐयाचा व पåरणामकारकतेचा संपूणª ÿij (रसद) पुरवठा
ÓयवÖथे¸या कायª±मतेशी िनगडीत आहे. पुरवठा साखळीचे ÓयवÖथापन आकृतीबंध व
Âयाची अंमलबजावणी ही जागितक पातळीवर महÂवाची ठरते. पुरवठा साखळी
ÓयवÖथापनाची कायª±मता ही ÓयवÖथापन व िनणªयकÂया«कडून िविवध तंýांचा वापर कłन
मोजली जाते. कायª±मते¸या मोजमापामुळे उīोग-धंīां¸या उिĥĶांवर ल± क¤þीत करता
येते. तसेच Óयवसाया¸या ÿिøयांमÅये सुधारणा घडवून आणता येते.
खालील िविवध मुīांमधून Ļा कायª±मता मोजमाप व िनयंýणा¸या मूलभूत संकÐपना¸या
पÅदतéचा आढावा घेता येईल. मूÐयमापना¸या पÅदती (Methods of Evaluation) संकÐपनाÂमक (Conceptual) तांिýक चौकट (Instrumental Conceptual Method) उपयोिगता संबंिधत बाजू (Usage Related Aspects)
१) संकÐपनाÂमक पĦती (Conceptual Method) :
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापना¸या मूÐयांकनात संकÐपनाÂमक पÅदती ही (रसद) पुरवठा
ÓयवÖथे¸या कायª±मतेशी संबंिधत आहे. Âयामुळे वाहतुक, हाताळणी, साठवूणक, मागणी
ÿिøया, वेĶण िकंवा पाठवणी, इ. मूलभूत काया«शी ÿÂय±åरÂया िनगडीत आहे. जेÓहा
पुरवठा साखळी¸या ±मतेबाबत िवचार केला जातो तेÓहा िकती मागणी ची ÿिøया पूणª
करता येईल, Âयासाठी लगणारा कालावधी , िठकाण, मागणी पूणª करÁया¸या तारखा, इ.
¸या बाबतीत ÖपĶपणे िनयोजन आवÔयक ठरते. Âयामुळे पुरवठा साखळीचा उĥेश मालाचे
योµय वेळी, योµय िठकाणी úाहकांना वÖतूंचे करावयाचे िवतरण हा होय. Âयासाठी िवतरण
िकंवा माला¸या िडिलÓहरी बाबत खालील चार घटक महßवाचे िवचारात घेतले जातात.
अ) िवतरण कालावधी (Delivery time) :
िवतरण कालावधी Ìहणजे úाहकांकडून मालाची मागणी िमळाÐयापासून Âयाला मालाची
पोहोच करÁयासाठी लागणारा वेळ होय.
ब) िवतरणाची खाýी (Delivery dependability ):
úाहकांना Âयां¸या मालाची पोहोच करÁयासाठी ठरिवलेÐया कालावधीत िवतरणाची पूतªता
करणे Ìहणजे िवतरणाची खाýी होय.
क) िवतरण िनयमावली (Delivery Constitution) :
िवतरण िनयमावली ही अितशय महßवाची मूÐयांकनाची बाजू असून ÂयाĬारे कमीत कमी
तøारी कशा येतील याचा ÿयÂन केला जातो. ÂयामÅये िवतरणातील अचूकता, वĉशीरपणा
व सुरि±तता Ļा घटकांचा समावेश होतो. munotes.in

Page 46

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
46 ड) िवतरण लविचकता (Delivery Flexibility) :
िवतरण लविचकता Ìहणजे Óयवसायाची úाहका¸या मागणीÿमाणे िवतरण करÁयाची ÿिøया
पÅदती होय. जेवढ्या जलद गतीने úाहकां¸या मागणीस ÿितसाद देवून Âया वÖतूंचे िवतरण
तÂपरतेने केले जाते तेवढी िवतरण लविचकता अिधक असते.
२) तांिýक चौकटी (Instr umental Fram ework) :
कायª±मता मूÐयांकना¸या मूलभूत कÐपना पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनास सुĦा उपयुĉ
ठरतात ‘समतोल मूÐय पýक (तĉा)’ (Balanced Scorecard Con cept) जी Kaplan व
Mortan यांनी मांडली ती पुरवठा ÓयवÖथापना¸या कयª±मता मूÐयमापनात वापरली जाते.
Ļा तंýामÅये िविवध ŀĶीकोन, बाजू व उपाय यांचे एकýीकरण केले गेले आहे. तसेच
धोरणाÂमक व कायाªÂमक बाजू आिण अंतगªत व बिहªगत, आिथªक व िबगर आिथªक,
ÖपधाªÂमक व सहाÍयाÂमक, एकािÂमक व Öवतंý Ļा सवा«चे समायोजन केले जाते. खालील
आकृती वłन तांिýक चौकटीचे Öवłप अिधक ÖपĶ होईल. आिथªक úाहक दूरŀĶी व धोरणे अंतगªत ÿिøया संघटना ±मता
३) उपयोिगता संबंिधत बाजू (Usage - Related Aspect) :
मूÐयांकन तंýांची यशिÖवता ही बहòतांश ÿमाणात उपयोगकÂयाª¸या कायª±मतेवर अवलंबून
असते. ºया मूÐयांकन पĦतीचा उपयोग केला जातो ती उपयोगकÂयाªला पूणªपणे समजणे व
अवगत असणे अवगत असणे आवÔयक ठरते. मूÐयांकन पĦती ही ठरिवलेÐया ÿिøयेमÅये
कायाªÂमक व िटकाÂमक पĦतीने वापłन यश िमळिवता येते. SIMONS Ļांनी आकलन
व संवादाÂमक मूÐयांकन Ļा पĦतीमधील फरक िवशद केला आहे.
अ) आकलन मूÐयांकन पĦती (Diagnostic Use of Measures):
आकलन मूÐयांकन पĦतीĬारे औपचाåरकåरÂया मािहती पĦती िवकिसत कŁन
ÓयवÖथापक व कमªचारी Ļांना ठरिवलेÐया Åयेयानुसार उिĥĶपूतªता झालेली आहे आहे
िकंवा नाही हे तपासून पाहता येते. आकलन मूÐयांकना¸या आधारे पुरवठा साखळी
ÓयवÖथापनाची ठरिवलेले ÿमाणे (Standards) व ÿÂय± साÅय झालेले उिĥĶे Ļांची तुलना
कŁन Âयाची कायª±मता पडताळता येते. Âयाकåरता आकलन मूÐयांकनाची संपूणª ÿिøया
समजावून घेणे Âया संदभाªतील उपलÊध मािहती , पयाªयी मागª व कारण-पåरणाम संबंध यांचा
अËयास आवÔयक ठरतो . पुरवठा साखळी ÓयवÖथापना¸या मूÐयांकनात एखादा घटक
नसेल िकंवा मािहती चुकìची असेल तर Âयाचे िनÕकषª चूकìचे असू शकतात अशा
पåरिÖथतीत अिधक सखोल मूÐयांकन आकलन महÂवाचे ठरते. munotes.in

Page 47

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - जागितक ŀĶीकोन
47 ब) संवादाÂमक मूÐयांकन पĦती (Interactive Use of Measures) :
आकलन मूÐयांकनाऐवजी संवादाÂमक मूÐयांकन पĦतीमÅये ÓयवÖथापक कमªचाöयांकडून
औपचाåरक मािहती घेवून एका नवीन तंýाĬारे पåरिÖथतीची पडताळणी करता येते.
संवादाÂमक िनयंýणाĬारे जागितक पातळीवरील पुरवठा साखळीची कायª±मता मोजमाप
िविशĶ गृिहतांĬारे व सī पåरिÖथती¸या पृथ:करणाĬारे करता येते. Âयाचबरोबर
ÓयवÖथापक व कमªचारी िविवध घडामोडéबĥल संवादाĬारे पडताळणी करतात. संवादाÂमक
मूÐयांकनात नवीन कायª±मतेÿमाणे िनिIJतीची आवÔयकता नसते. ही पĦती लविचक
Öवłपाची असून ÓयवÖथापक व कमªचाöयांना पåरिÖथतीनुसार Âयात बदल कŁन कायª
आराखडा तयार करता येतो िकंवा कारण-पåरणाम संबंध तपासून नवीन कायªवाही करता
येते. कमªचाöयांचा ĻामÅये सहभाग असतो व Âयांना ÂयाĬारे ÿरेणासुĦा िमळत राहते.
३.२.२ एकािÂमक कायª±मता मूÐयांकन पÅदती व घटक (Methods & Criteria
for Developing an Integrated Performance Measurement System ):
पुरवठा साखळी ÿिøया Ļा अगदी उÂपादकापासून ते िकरकोळ Óयापाöयापय«त आिण
िकरकोळ Óयापारी ते úाहकांपय«त, पुरवठादारापासून रसद सेवा पुरवठादारांमाफªत अशा
संपूणª सवª Öतरांवर केÐया जातात. Ļा सवª घटकांमÅये िविवध कायाªचे िवभाजन होवून
एका साखळीĬारे कायाªÂमक व संघटनाÂमक कायªवाही पूणª होते.
एका चांगÐया कायª±मता मूÐयांकन पĦती¸या िवकासामÅये-खालील पायöयांचा
समावेश होतो:
अ) ÿij िनिIJती
ब) कायª±मता मूÐयांकन पĦतीचे Åयेय िनिIJती
क) पुरवठा साखळी ÿिøया उĥेश िनिIJती
ड) कायª±मता घटक बाजूंची धोरणे व ÿिøया िनिIJती
इ) कारणे व पåरणाम संबंधातील गृहीतके ठरिवणे
फ) कायªøमता मोजमापाची पÅदती, तंýे, कालवधी, इ. ठरिवणे
ग) ÿोÂसाहन (बि±से) पĦती ठरिवणे
घ) मूÐयांकन पĦतीचे सातÂयपूणª पåर±ण व िवकास करणे
३.२.३ जागितक पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनावर पåरणाम करणारे घटक (factors
affecting Global Supply Chain Management) :
जागितक पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन ÿिøया ही मु´यतः िवपणन घटकांवर व úाहकां¸या
आवÔयकतांशी संबंिधत आहे. जागितक पातळीवर उÂपादना ची ÿिøया िवखुरलेली
असÐयाने ÂयांमÅये बरेच ÿादेिशक घटक संबंिधत असÐयाने Âयांची जागा संÙयेने कमी-
जाÖत ÿमाणावरील उÂपादनांनी िविवध फायīांसाठी घेतलेली िदसते. munotes.in

Page 48

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
48 जागितक पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनावर पåरणाम करणाöया घटकांची चचाª खालील
मुīां¸या आधारे करता येईल.
१) राजकìय व कायदेिवषयक घटक (Political & Legal forces ):
राजकìय घटक संशोधन हे Óयापक व गुंतागुंतीचे आहे. राजकìय ÓयवÖथा ही देशाचे सरकार
व ÿणाली चालिवÁयाची पÅदती असते. ÂयामÅये िवÖतृत ÖवŁपाचे िनयम संच, िनयंýण
संÖथा व Âयां¸या ŀĶीकोनाचा समावेश होतो. ÿÂयेक राजकìय ÿणालीचे तÂव²ान, Óयĉì व
संÖथांचे ह³क व सरकारची भूिमका ही िविभÆन ÖवŁपाची असते. Âयानुसार ÿÂयेक
राजकìय ÿणालीचे धोरण व िनणªय ठरत असतात व Óयवसाय वातावरण तयार होत असते.
आपÐया देशाची अथªÓयवÖथा व उīोग Óयवसाय सुरि±त रहाÁया¸या ŀĶीने सरकार
आंतरराÕůीय Óयापारात िविवध माÅयमातून हÖत±ेप करीत असते. Âयाचबरोबर
आंतरराÕůीय Óयापारास चालना देÁयासाठी िविवध ÿकारची ÿलोभने िकंवा ÿेरके िदली
जातात. ÂयामÅये अनुदान, िविवध जकाती , आयात कोटा, परकìय चलन िनयंýण,
Öथािनक मागणी, िनयाªत पतपुरवठा, ÿशासकìय धोरणे, मुĉ-Óयापार±ेý, इ. महÂवा¸या
±ेýांबĥल िनयम व िन यंýणाची धोरणे ठरिवली जातात व Âयानुसार आंतरराÕůीय Óयापाराचे
िनयंýण केले जाते. राजकìय व कायदेिवषयक वातावरण करणारे घटक महÂवाचे असून ते
Óयापक ŀĶ्या िवचार कłन ठरिवणे आवÔयक ठरते. कारण Âयावरच आंतरराÕůीय
Óयापाराची िदशा अवलंबून असते.
खालील आकृतीवłन जागितक पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनावर पåरणाम करणारे घटक
ÖपĶ होतील. िविनमय दर राजकìय व कायदेिवषयक घटक जागितक बाजारपेठ घटक Öपधªक मुĉ Óयापार करार मागणीचा Öतर / कल कर पĦती जागितक साखळी Óयापार संर±ण ÓयवÖथा सामािजक व सांÖकृितक घटक जागितक तांिýक बदल तांिýक घटक पåरÓयव (Cost) संबंिधत घटक Öथािनकìकरण िनणªय कामगार खचª संशोधन आिण नािवÆयता उÂपादन खचª एकूण पåरÓयय
सरकार िविवध मागा«नी महÂवा¸या धोरण िनिIJतीतून िनयम व िनयंýण घटकांĬारे Óयापार
िनयोजन व िनयंिýत करते. ÂयामÅये खालील घटकांचा समावेश होतो.

munotes.in

Page 49

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - जागितक ŀĶीकोन
49 अ) आयात कर ( Tarrifs):
आयात कर हा आयात केलेÐया वÖतूंवर आकारलेला कर असतो. आयात कर हे दोन
ÿकारचे असतात.
१) िवषेश आयात कर (Specific Ta rrifs):
हे कर िÖथर दराने (Flat Rate ) आकारले जातात, तर
२) मूÐय विधªत आयात कर (Ad-Valorem Ta rrifs):
हे एका दराने (%) वÖतूं¸या मूÐयावर आकारले जातात. बहòतांश सरकारांकडून आयात
कमी होÁयासाठी व आयातीवर िनयंýण राहÁयासाठी मूÐयविधªत कर आकारले जातात.
ब) अनुदान (Subsidies):
अनुदान Ìहणजे सरकारने उÂपादकांना िदलेली आिथªक मदत होय. अनुदान िविवध
माÅयमातून देता येते. असे कर अवकाश (Tax breaks) िकंवा कमी Óयाज दराने कजª
(Low Int erest Loans) िकंवा बöयाच वेळेस रोखी¸या ÖवŁपात सुÅदा अनुदान िदले
जाते; िकंवा सरकार सामाÆय भाग खरेदीĬारे (Equity Participation) उÂपादकांना मदत
करते.
क) मुĉ Óयापार करार (Free Trade Agreements) :
बहòतांश देश िविशĶ भूÿदेशात मुĉ Óयापार ±ेý (Free Trade Zones ) िवकिसत करतात .
Ļा ±ेýात काम करणाöया Óयवसायांना आयात कर, उÂपादन कर, सीमा शुÐक व इतर
िनब«धामधून सूट देÁयात येते.
ड) Óयापार संर±ण ÓयवÖथा (Trade Protection Mechanism ):
अजूनही बöयाच देशांमधून अंतगªत Óयापाराना चालना िमळावी Ìहणून Óयापार संर±ण
ÓयवÖथा करावी लागते. Âयाकåरता िवदेशी कंपÆयांना वÖतूंचे उÂपादन िकंवा Âयांची
जुळवणी (Assembled ) ही Âयां¸या देशात करावी लागते. िवदेशी कंपÆया Öथािनक
देशातील भागीदार होऊन सुÅदा उÂपादन कł शकतात.
२) पåरÓयय संबंिधत घटक (Cost - Related factor) :
परदेशात Óयवसाय करतांना अंतगªत Óयापारापे±ा जाÖत िवचार िविवध खचा«चा करावा
लागतो. परदेशी वÖतूंची पाठवणी करÁयासाठी जहाज वाहतूक खचª, तंý²ान देखभाल
खचª, इ. रसद पुरवठा ÓयवÖथेकåरता आवÔयक खचª असतात. Âयाचबरोबर िवपणन,
आिथªक िकंवा इतर अनुषंगीक खचª सुĦा संबंिधत असतात.
ÂयामÅये खालील घटकांचा समावेश होतो.
अ) Öथािनकìय िनणªय (Locational Decision) :
Óयवसायाचे Öथान हे मु´यÂवेकŁन िविवध ÿकार¸या खचा«वर पåरणाम करते. ÂयामÅये
ÿÂय± (Direct) , अÿÂय± (Indirect) , िÖथर (Fixed ) व अिÖथर (Variable) munotes.in

Page 50

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
50 पåरÓययाचा (खचा«चा) समावेश होतो. Óयवसायाला ÿयÂन कŁन úाहकांना कमीत कमी
उÂपादन खचाªत वÖतू उपलÊध कłन īावया¸या असतात . Âयामुळे उÂपादक Óयवसायाचे
Öथान ठरिवतांना Ļा िविवध खचा«चा िवचार कłन सवōÂकृĶ Öथान िनवडÁयाचा ÿयÂन
करतात.
ब) कामगार खचª (Cost of Labour):
कामगार खचª (Labour cost ) हा एक एकूण उÂपादन खचाªतील महÂवाचा घटक असतो.
उÂपादन करीत असताना Óयवसायास लागणारा कामगार वगª व Âयावरील होणारा खचª
िवचारात घेणे आवÔयक ठरते. जशी मालाची मागणी वाढत जाते तसा उīोगावरील ताण
वाढत जातो.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ):
अ) खालील िवधान चूक कì बरोबर ते सांगा:
१. समाज माÅयमां¸या िवÖतारामुळे जग हे एका लहानÔया जागितक खेड्यामÅये
łपांतरीत झाले आहे.
२. जागितक ÓयापारामÅये ÿÂयेक देशा¸या सीमा िवचारात घेऊनच जागितक पुरवठा
साखळी अिÖतÂवात येते.
३. जागितकìकरणा¸या ÿिøयेत सवª वÖतूं¸या आयातीवरील िनब«ध टÈयाटÈयाने रĥ
होतात.
४. बहòतांश सरकारांकडून आयात वाढÁयासाठी मूÐयविधªत कर आकारले जातात .
५. जशी मालाची मागणी वाढत जाते, तसा उīोगावरील ता ण वाढत जातो.
ब) थोड³यात उ °रे īा:
१. जागितक ÓयापारामÅये वृĦी होÁयास कारणीभूत घटक कोणते आहेत?
२. जागितक पुरवठा साखळीची वैिशĶ्ये नमूद करा.
३. तांिýक चौकटी मÅये कोणते ŀĶीकोन तपासले जातात?
४. कायª±मता मूÐयांकन पĦती¸या िवकासामÅये कोणÂया पायöयांचा समावेश होतो?
५. राजकìय व काय देिवषयक घटक ÖपĶ करा.
क) खालील िवधाने ÖपĶ करा:
१. पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनास नवीन संधी उपलÊध होत आहेत.
२. उīोगधंदे पयाªवरण द± झाले आहेत. munotes.in

Page 51

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - जागितक ŀĶीकोन
51 ३. पुरवठा साखळीचा उĥेश मालाचे योµय वेळी, योµय िठकाणी úाहकांना वÖतूंचे
करावयाचे िवतरण हा आहे.
४. संवादाÂमक मूÐयांकन पĦतीमÅये कमªचाöयांना ÿरेणा िमळत राहते.
५. उÂपादक Óयवसायाचे Öथान ठरिवतांना िविवध Öथािनक खचा«चा िवचार कłन
सवōÂकृĶ Öथान िनवडÁयाचा ÿयÂन करतात.
३.३ जागितक बाजारपेठेचे घटक (GLOBAL MARKET FORCES) जागितक पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनावर बाजारपेठसुĦा पåरणाम करतात. बहòराÕůीय
कंपÆयां¸या सं´येत होणारी वाढ व Âयांना िमळणारे यश Ļातून बाजारपेठेतील Öपधाª व
इतर घटक महÂवाचे ठरतात.
ÂयामÅये साधारणत: खालील घटकांचा समावेश होतो.
१. ÖपधाªÂमक घटक (Competitive Forces) :
Öपधाª पयाªवरणामÅये साधारणत: Óयवसायाला िकती तीĄते¸या Öपध¥ला तŌड īावे लागते
Ļाचा समावेश होतो. जागितक पातळीवर आपÐया वÖतूंना िमळणारी मागणी व Âयां¸या
संदभाªत असलेली Öपधाª व Âयामुळे होणारा पुरवठ्यामधील बदल हे घटक महÂवाचे
असतात. पुरवठा साखळीतील Öपधाª ही मु´यत: मागणी व पुरवठा Ļा घटकां¸या तीĄतेचा
पåरणाम असतो.
२. मागणी कल (Demand Pattern):
मागणी कल हा पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील एक महÂवाचा घटक असून Âया¸या
िवĴेषण आधाåरत िनÕकषा«चा पåरणाम होत असतो. ‘मागणी कल’ हा úाहकां¸या िविवध
खरेदी¸या सवयéÿमाणे िकंवा पयाªवरणीय घटकांमुळे बदलत असतो.
३. जागितक साखळी (Global Channel):
जागितक िवतरण साखÑया Ļा संवेदनशील असून उ¸च कायªम±ता देणाöया साखÑयांची
खालील तीन वैिशĶ्ये आढळून येतात.
अ) बदलÂया मागणी व पुरवठा पåरिÖथतीस तातडीने ÿितसाद देणे.
ब) बदलते बाजारपेठ ÖवŁप व पयाªवरण िÖवकारणे.
क) अिधक कायª±मता िमळिवÁयासाठी पुरवठा साखळीतील घटकांचे समायोजन करणे.
४. सामािजक व सांÖकृितक घटक (Social & Cultural Factors) :
कंपनी¸या िवपणन धोरणांचे व धोरणांचे िनणªय घेतांना सामािजक व सांÖकृितक घटक
िवचारात घेणे आवÔयक ठरते. Ļा घटकांचा ÿामु´याने úाहकां¸या खरेदी िनणªयांवर
पåरणाम होत असतो . Łढी परंपरा, जीवनशैली व मूÐये, इ. घटकांचा समावेश सामािजक munotes.in

Page 52

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
52 पयाªवरणात होतो. िश±ण, भाषा, राजकारण कायदे, ÿादेिशक चालीरीती, तंý²ान,
सांÖकृितक मूÐये व ŀĶीकोन, इ. चा समावेश सांÖकृितक पयाªवरणात होतो.
४) तांिýक घटक (Technological factors ):
तंý²ान व संगणकìय ²ाना¸या उपयोगामुळे पुरवठा सखळी ÓयवÖथापनात कायª±मता येते.
Âयाकåरता उÂपादन व िवपणन कायाªत अīावत तंý²ानाचा वापर उपयुĉ ठरतो.
३.४ जागितक पुरवठा साखळीचे ÿकार (TYPE S OF GLOBAL SUPPLY CHAIN) ÿÂयेक पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन तÂव²ान हे तÂपर ÿितसाद व कायª±मता Ļाच
घटकांवर आधाåरत असते आिण Âयािशवाय Âयाला अथª ही ÿाĮ होत नाही. पुरवठा
साखळी जर खूपच कायª±म असली तर ती अडथळे िनमाªण झाÐयास ÿितसाद देवू शकत
नाही. तसेच दुसöया बाजूस खूप मोठ्या ÿमाणावरील कायाªत ही पåरणामकारकपणे कायª
कŁ शकत नाही .
खालील ÿकार¸या जागितक पुरवठा साखÑया आहेत:
१) सतत ÿवाह ÿितकृती (The Contin uous Flow Model)
२) जलद साखळी ÿितकृती (The Fast Chain Model)
३) कायª±मता साखळी ÿितकृती (The Efficient Chain Model)
४) चपळ साखळी ÿितकृती (The Agile Model)
५) िविशĶ रचना ÿितकृती (The Cu stom -Configured Model)
६) लविचक ÿितकृती (The Flexible Model)
वरील जागितक पुरवठा साखळी ÿणालéचे थोड³यात िववेचन खालील ÿमाणे करता येईल:
१) सतत ÿवाह ÿितकृती (नमुना) (The Contin uous Flow Model) :
सतत ÿवाह नमुना ŀĶीकोन हा उÂपादकतेशी संबंिधत आहे. यामÅये सतत मोठ्या
ÿमाणावर उÂपादनाचे तंý ठरवून Âयानुसार एकाच ÿकारची उÂपादन िनिमªती केले जाते.
सतत ÿवाह ÿितकृती ही उÂपादन ±ेýा¸या पुरवठा साखळीकåरता सुयोµय असून
थोड्याफार फरकाने होणाöया एकाच उÂपादनास योµय ठरते. कमी िकंमत असलेÐया वÖतू
उ¸च कायª±मता दशªिवतात. Âयामुळे क¸या मालाची िकंमत ही उÂपादनातून िमळणाöया
नÉयाचा आधार ठरते.
२) जलद साखळी ÿितकृती नमुना (The Fast Chain Model) :
'तÂपर ÿितसाद ' हा जलद साखळी ÿितकृतीचा आÂमा आहे. जे उÂपादक Âयां¸या
उÂपादनात सतत बदल करीत असतात Âयांना ही तÂव²ान ÿणाली सुयोµय ठरते. ºया munotes.in

Page 53

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - जागितक ŀĶीकोन
53 वÖतू कमी कालावधीतच संपतात Âयांना Ļा ÿितकृतीचा वापर केला जातो. जे उÂपादक
एखाīा उÂपादनाची आवड úाहकांमÅये कमी होÁयाआधीच दुसरे नवीन शैलीचे उÂपादन
आणतात Âयांना जलद साखळीचा उपयोग कŁन िवजेता ठरता येते.
३) कायª±मता साखळी ÿितकृती नमुना (The Efficient Chain Model) :
ºया Óयवसायात Öपध¥मÅये सवō°म कायª±मता हे Åयेय असते, तेÓहा ही कायª±मता
साखळी ÿितकृती सुयोµय ठरते. अिधक उÂपादनाचे Åयेय साÅय करÁयाकåरता Ļा
ÿितकृतीचा उपयोग केला जातो. अिधक उÂपादनाचे उिĥĶ साÅय करÁयासाठी व
यंýसामुúीचा पयाªĮ वापर Óहावा Ìहणून ÿाथिमकता ही पĦती 'उÂपादन अंदाज' Ļा
तÂवावर काम करते.
क¸या मालाचा खचª व इतर खचª Ļांची महÂवाची भूिमका Ļांत आढळून येते. कोरोना
कालावधीनंतर कामगार कमतरता, क¸¸या मालाचा अपुरा पुरवठा व होणारा उशीर, इ.
कारणांमुळे उÂपादनात अडथळे िदसून आलेत.
४) चपळ साखळी ÿितकृती / नमुना (The Agile Model):
जे उÂपादक िवषेश ÿकारचे उÂपादन करतात, Âयांना ही ÿितकृती सुयोµय ठरते. लहान
गटांमÅये होणारे उÂपादन िकंवा कमी Öवयंचलीकरणाचा वापर ºया िठकाणी असतो तेथे ही
ÿणाली उपयुĉ ठरते.
५) िविशĶ रचना ÿितकृती / नमुना (Custom configured models ):
िविशķ रचना ÿितकृतीचे Åयेय उÂपादन व जुळणी करÁयाकरीता िवशेष ÿकारची रचना
(Setup) िनमाªण करणे हे असते. Ļा ÿकार¸या ÿितकृती जाÖत उÂपादन व जुळणीकåरता
वापरÁयात येतात.
६) लविचक ÿितकृती/नमुना (The Flexible Model)
सवª ÿकार¸या ÿितकृतéमÅये अिधक कायª±मता व उÂपादन िमळिवÁयाकåरता लविचक
ÿितकृती ®ेķ ठरतात. ही पĦत अिधक ÖवŁपाची मागणी असतांना कायªरत राहते. तसेच
अगदी कमी िकंवा शूÆय मागणी असतांना सुĦा ही ÿणाली कायªरत राहते.
३.५ सारांश (SUMM ARY) आज¸या जागितक Öप ध¥¸या काळात वैयĉìक कंपनी एक Öवाय° संÖथा Ìहणून कायª कŁ
शकत नाही. परंतू पुरवठा साखळी संÖथा जागितक Öतरावर एक āँड Ìहणून कायªक±ा
Łंदावत आहेत. पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन हे Óयवसाया¸या एकािÂमक ÿिøयांशी संबंिधत
असून एका नवीन पĦतीने Óयवसायाचे ÓयवÖथापन केले जात आहे. तसेच पुरवठा साखळी
संÖथा Ļा एकमेकांमÅये सौहदªपूणª संबंध िवकिसत कłन जागितक पातळीवर कायªरत
आहेत. munotes.in

Page 54

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
54 जागितक पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनावर िविवध ÿकारचे घटक पåरणाम करतांना िदसून
येतात. Âयामधून Ļा संÖथांना योµय ÖवŁपाचे िनणªय घेणे अपेि±त असते. िविवध घटकांचा
परामशª घेवून जागितक बाजारपेठेत अिधक कायª±मतेने Ļावर पुरवठा साखळी
ÓयवÖथापनाचे यश अवलंबून आहे. Âयाकåरता जागितक पुरवठा साखÑयांचे िविवध ÿकार
Ìहणजेच तÂवÿणाली उपयोगात आणली जाते.
३.६ ÖवाÅयाय (EXERCISE ) अ) िदलेÐया पयाªयातून योµय पयाªय िनवडून åरकाÌया जागा भरा.
१) दीघª कालावधी¸या उिĥĶांची िनिIJती व िनणªय -------- पातळीवर घेतले जातात.
अ) कायª±मता
ब) धोरणाÂमक
क) ÿिøयाÂमक
ड) यापैकì एकही नाही
उ°र: ब) धोरणाÂमक
२) पुरवठा साखळीची सुरवातीची पायरी ----------- असते.
अ) संघटना
ब) िनयोजन
क) िनद¥शन
ड) समÆवय
उ°र: ब) िनयोजन
३) पुरवठा सारखळी ÓयवÖथापनात िनयोजनानंतरची पायरी ----------- असते.
अ) िवकास
ब) संबंध वृिÅदंगत करणे
क) ľोत िमळिवणे
ड) वरील सवª
उ°र: ड) वरील सवª
४) पुरवठा साखळीमÅये ---------- ही ÿाथिमक काय¥ असतात.
अ ) मागणी ÓयवÖथापन munotes.in

Page 55

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - जागितक ŀĶीकोन
55 ब) पुरवठा िनयोजन
क) पृथःकरण कायª
ड) वरील सवª
उ°र: ड) वरील सवª
ब) खालील िवधाने सÂय िकंवा असÂय ते िलहा.
१) लहान ÿमाणात वÖतूंची वाहतूक करÁयापे±ा मोठ्या ÿमाणावरी वाहतूक ही अिधक
खिचªक असते.
२) एका फेरीचा वाहतूक खचª व वÖतूं¸या सं´या आधाåरत खचª हा सवª ÿकारा¸या
वाहतूक ÿकारात सारखाच असतो.
३) उ¸च दजाª¸या सेवा व जलद वाहतूक Ļा अिधक खिचªक असतात.
४) चपळ साखळी ÿितकृती हा ÿकार िवषेश ÖवŁपा¸या उÂपादनांकåरता सुयोµय असतो.
५) ‘तÂपर ÿितसाद ’ हा जलद साखळी ÿितकृतीचा आÂमा आहे.
उ°रे: १) असÂय, २) असÂय, ३) सÂय, ४) सÂय, ५) सÂय
क) टीपा िलहा.
१) जागितक पुरवठा साखळी
२) जागितक पुरवठा साखळीवर पåरणाम करणारे घटक
३) जागितक बाजारपेठेचे घटक
४) जलद ÿवाह ÿितकृती
५) लविचक ÿवाह ÿितकृती
ड) खालील ÿ®ांची उ°रे िलहा.
१) ‘जागितक पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन’ ही सं²ा ÖपĶ करा.
२) जागितक पुरवठा साखळी¸या मूÐयमापना¸या पĦती ÖपĶ करा.
३) जागितक पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनावर पåरणाम करणा रे घटक नमूद करा.
४) जागितक पुरवठा साखळीचे िविवध ÿकार ÖपĶ करा.
munotes.in

Page 56

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
56 ३.७ संदभª (REFRENCES)  Logistics And Supply Chain Management IGNOU MMPO –
ChaKIrkar Pub.Pvt.Ltd.
 Operation & Supply Chain Management Richard B. Chase Ravi
Shankar Robert Jacofs
 https : //www.wi ley.com
 https : //www.research gate . net ३२ ३५ .


*****

munotes.in

Page 57

57 ४
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - भारतीय ŀĶीकोन
INDIAN PERPECTIVE OF SCM
घटक संरचना
४.० उिĥĶ्ये
४.१ ÿÖतावना
४.२ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - भारतीय ŀĶीकोन
४.३ úाहक ŀĶीकोन
४.४ सारांश
४.५ ÖवाÅयाय
४.६ संदभª
४.० उिĥĶ्ये (OBJECTIVE S) ● पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचा भारतीय ŀĶीकोन अËयासणे.
● भारतीय पुरवठा साखळी ÓयवÖथापना¸या कायª±मता व मूÐय पृथःकरणाचे घटक
समजावून घेणे.
● पुरवठा साखळीचे आिथªक पåरणाम अËयासणे.
● पुरवठा साखळीवर úाहक मूÐयांचा होणारा पåरणाम तपासणे.
● पुरवठा साखळीची कायª±मता वाढिवÁयात úाहकांची भूिमका तपासणे.
४.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन ही एक वÖतू व सेवां¸या उÂपादन हाताळÁयाची ÿिøया असून
ितची सुłवात क¸¸या माला¸या उपलÊधतेपासून होऊन úाहकांना अंितम उÂपादन िकंवा
सेवा देÁयापय«त¸या टÈÈयापय«त असते. याचा अथª पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन सं²ा ही
मु´यतः दोन मूलभूत कÐपनांवर आधाåरत आहे. Âयातील पिहले Ìहणजे ÿÂयेक वÖतू िकंवा
सेवा ही अंितम उपभो³Âयांपय«त पोहचणे. हे िविवध संघटनांकडून घडलेÐया ÿयÂनांचा
पåरणाम असतो आिण दुसरे Ìहणजे जेÓहा ही पुरवठा साखळी ÿिøया दीघª कालावधीकåरता
कायªरत असते तेÓहा ÿÂयेक संÖथा Ļा Âयां¸या संÖथेपुरÂया मयाªिदत काया«वर भर देत
असतात. Âयावेळेस ही ÿिøया अकायª±म बनत जाते.
Óयवसाय संÖथा Ļा कोणÂयाही आकारमाना¸या (मोठ्या/लहान) असÐया तरी Âया
जागितक Öतरावरील Óयवहार करÁयास उÂसुक असतात. Âयामुळे Óयवसाियक क¸चा माल munotes.in

Page 58

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
58 परदेशी पुरवठादारांकडून िमळिवतात िकंवा िविवध देशांमधून मागिवलेÐया सुट्या भागांची
जुळवणी (जोडणी) करतात व इतर देशांमÅये वÖतू व सेवांची िवøì करतात. मागील २०
शतकातील एक सवाªत मोठा बदल Ìहणजे आंतरराÕůीय Óयापारातील िविवध देशांमधील
कमी होत असलेले अडथळे होय. Âयामुळे जागितकìकरणाची ÿिøया सुलभ होवून मुĉ
अथªÓयवÖथेमुळे मोठ्या ÿमाणावर आयात व िनयाªत ही पहायला िमळते.
अंतगªत पुरवठा Ìहणजे उÂपादन Öथळापासून úाहकां¸या अंितम उपभोग Öथानापय«त
देशातÐया देशात होणाöया वÖतू व सेवां¸या ÿवाहांमÅये समÆवय साधणे होय. Ìहणजेच
उÂपादन व पुरवठा (वाहतूक) ही एकाच देशातÐया सीमां¸या मयाªदेतच होत असते.
ºयावेळेस हे कायª ‘पुरवठा साखळी ÓयवÖथापना’ मÅये येते तेÓहा Âया ÿिøये¸या कायª±मता
मूÐयमापनाचे महÂव वाढत असते.
नीली (१९९१) Ļा त²ाने कायª±मता मूÐयमापनाचे महÂव वाढÁयाची खालील सात कारणे
िवशद केली आहेत.
अ) कामाचे / उÂपादनाचे बदलते Öवłप
ब) वाढती Öपधाª
क) गुणव°ा वाढीचे उपøम - जसे कì शूÆय साठा पातळी [Just in time (JIT) ], समú
गुणव°ा ÓयवÖथापन [Total Quality Management (TQM) ], etc.
ड) राÕůीय व आंतरराÕůीय गुणव°ा पाåरतोिषके
इ) Óयवसाय संघटनांची बदलणारी भूिमका (MBO)
फ) बदलती परदेशी मागणी
ग) मािहती तंý²ानाचे वाढणारे महÂव व उपयोिगती
वरील सवª कारणांमुळे देशांगªत पुरवठा साखळी¸या कायª±मता मूÐयमापनाचे महÂव वाढत
आहे.
४.२ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - भारतीय ŀĶीकोन (INDIAN PERSPECTIVE OF SCM) भारता¸या ŀĶीने अजूनही साखळी ÓयवÖथापनामÅये Ìहणावी तशी ÿगती िदसून येत नाही.
तरीही मागील एका दशका¸या कालावधीत वाहतूकìसाठी तयार झालेले रÖते व पुरवठा
माÅयमां¸या सोयéमुळे पुरवठा साखळीचा िवकास होत आहे. कंपनीसुĦा Âयां¸याकडील
मािहती ही आवÔयक तेÓहा उपलÊध करतात. एका अËयासानुसार असे िदसून आले आहे
कì, Óयवसायाची उिĥĶ्ये व पुरवठा साखळीची उिĥĶ्ये ही एकम¤कांशी संबंिधत आहेत.
परंतू, Âयातील बरेचसे उिĥĶ अकायª±मतेला बळी पडतात. भारत सरकारने पुरवठा
साखळीस आवÔयक Âया पायाभूत सुिवधा उपलÊध करावयास हÓयात. Âयामुळे पुरवठा munotes.in

Page 59

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - भारतीय ŀĶीकोन
59 साखळीची ÿिøया पåरणामकारक व कायª±म रीतीने होवू शकेल. Âयाकåरता Óयवसायांनी
श³य ितत³या कायª±मतेने कायªरत राहणे आवÔयक असून Âयासाठी Óयवसाय व पुरवठा
साखÑया यांनी एकािÂमक रीतीने कायª करणे आवÔयक आहे. तसेच येणाöया अडचणी व
गुंतागुंतीवर योµय तोडगा काढणे गरजेचे आहे.
अंतगªत पुरवठा साखÑयांचे कायª±मता मूÐयमापन व पृथःकरण (Measuring and
Analysing the Value and Efficiency of Domestic Supply Chain
Methods):
Óयवसाय संघटना पुरवठा साखÑयां¸या ÿिøयांची कायª±मता व मूÐये साÅय करÁयाकåरता
िस³स िसµमा (Six Sigma), धोरणाचा िवकास (Strategy Develo pment) व समतोल
गुणांकन त³Âयाचा उपयोग करतात. Âयामुळे ÿितसादात तÂपरता व वÖतूं¸या साठ्यामÅये
कमी गुंतवणूक (Low Investment) असे फायदे िमळतात. संघिटत व सिवÖतर अशा
मूÐयमापन पĦतé¸या अभावामुळे अजून इतर Óयवसायांना Âयाबाबतीत अडचणी येत
आहेत.
úाहकांना सेवा देÁयाचे उिĥĶ साÅय करÁयाकåरता Óयवसाय संÖथा Âयांचा वÖतू साठा
पयाªĮ ÿमाणात ठेवून रोखता ÿवाह व नफा ±मता साÅय करताना िदसतात. Âयासाठी
िवøì व ÿिøया िनयोजन िस³स िसµमा तंý इ. चा उपयोग करतात.
४.२.१ पुरवठा साखळीची मूÐये व कायª±मता मापना¸या पĦती (Methods of
Measuring the Value and efficiency of Supply Chain Methods) :
पुरवठा साखळीची मूÐये व कायª±मता मापनाकåरता खालील तीन पĦतéचा उīोगांकडून
उपयोग केला जातो.
अ) समतोल गुणांकन तĉा (Balanced Scorecard)
ब) Öकोर ÿितकृती (SCOR Model)
क) मापदंड (Bench Marking)
वरील पĦतéचे िवĴेषण थोड³यात खालील ÿमाणे करता येईल.
अ) समतोल गुणांकन तĉा (Balanced Scorecard):
समतोल गुणांकन तĉा हा संघटनेची कायª±मता मोजमापाचे एक साधन आहे. Ļा गुणांकन
त³ÂयामÅये आिथªक व िबगर-आिथªक अशी दोÆही Öवłपाची मािहती समािवĶ असते.
कोणÂया ÿकारची ÿमाणे Ļा गुणांकनामÅये समािवĶ असावी Ļाबĥल कोणतेही मागªदशªक
नाही. कायª±मता मूÐयांकनाचा ÿकार हा कंपनीपरÂवे िकंवा अंतगªत सुĦा बदलता असतो.
कपलान व नॉरटन (Kaplan & Norton) यांनी १९९६ साली खालील चार ÿमुख घटक
सांिगतले आहेत.
● आिथªक ÿमाणे (Financial Measures) munotes.in

Page 60

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
60 ● úाहक ÿमाणे Customer Related Measures)
● अंतगªत कायª±मता (Internal Performance)
● कौशÐय िवकास (Skill Development)
आिथªक ÿमाणे ही उÂपादना¸या आिथªक मूÐयात वृĦी करणारी व गुंतवणुकìवरील परताÓया
संदभाªत असतात. úाहक समाधान व बाजार पेठेतील िहÖसा ही úाहक संदभाªतील ÿमाणे
आहेत. अंतगªत कायª±मतेमÅये उÂपादनाचा दजाª, ÿितसाद वेळ व उÂपादन खचª यांचा
समावेश होतो. तर कौशÐय िवकासामÅये नवीन तंý²ान िकंवा पĦती िशकणे Ļा समािवĶ
असतात.
ब) Öकोर ÿितकृती (SCOR Model):
Öकोर ÿितकृती ही पुरवठा साखळी मंडळाने तयार केलेली आहे. SCOR (Öकोर) Ļा
सं²ेचे पूणª नाव Supply Chain Operation Reference असे आहे.
Ļा ÿितकृतीचा उĥेश खालील ÿमाणे आहे.
● पुरवठा साखळीकåरता ÿमाणभूत भाषा उपलÊध कłन देणे, कì जी िविवध
उīोगांमÅये वापरता येईल.
● बिहÖथ पĦतीने मूÐयमापन करणे.
● पुरवठा साखÑयांचे िवĴेषण करÁयासाठी पाया िवकिसत करणे.
● सī पåरिÖथतीतील पुरवठा साखÑयांची तुलना भिवÕयातील Åयेयांशी करणे.
● िùÖटोफर Ļा तº²ा¸या मते Öकोर ÿितकृती हे पुरवठा साखÑयां¸या कायª±मतेचे
मोजमाप करÁयासाठी िविवध एकक तयार करते.
Öकोर ÿितकृती ही ÓयवÖथापना¸या खालील चार घटकांवर आधाåरत आहे.

 योजना (Plan): मागणी व पुरवठा यांचा समतोल साधणे
 संसाधन-ÿाĮी (Source) : वÖतू व सेवा ÿाĮ करणे योजना संसाधन-ÿाĮी िवतरण तयार करणे Öकोर munotes.in

Page 61

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - भारतीय ŀĶीकोन
61  तयार करणे (Make) : वÖतू व सेवांचे अंितम उÂपादन करणे
 िवतरण (Delivery) : वÖतू व सेवांचे úाहकापय«त िवतरण करणे
Öकोर ही ÿिøया िविवध काया«¸या घटकांमधून तयार झालेली आहे. कायª घटक हे िविवध
ÿकारची कामे असतात. िविवध ÿकारची कामे ही पुरवठा साखळीत ÿमािणत कłन तुलना
करता येतात. अशा ÿकारे १२ एकक ही Öकोर ÿितकृती मÅये आहेत.
क) मापदंड (Bench Marking):
कॅÌप Ļा तº²ां¸या मते “सवō°म कायª±मता िमळिवÁयासाठी उ°म ÿथा व ²ानाचे
पåरवतªन करÁया¸या पĦतशीर िøया Ìहणजे मापदंड बनवणे होय.” मापदंड बनवÁया¸या
ÿिøयेĬारे एका Óयĉìचा कायª अहवाल ÿमािणत पĦतéशी तुलनाÂमकåरÂया अËयासला
जातो.
मापदंड बनवÁया¸या ÿिøयेत तुलनाÂमक अËयासासाठी ठरािवक एकक ठरिवता येणे श³य
नसते. ÖÈल¤डोिलनी Ļांनी मापदंड बनवÁया¸या ÿिøयेची खालील पाच ÿाथिमक Åयेय
सांिगतली आहेत.
 धोरणे (Strategy) : अÐप व दीघª मुदतीचे िनयोजन
 अंदाज (Forecasting) : कल दशªिवणे
 नािवÆयपूणª संकÐपना (Innovative Ideas) : नवीन िवचारांना ÿोÂसािहत करणे
 ÿिøया तुलना (Proces s Comparisons)
 उिĥĶ्ये व लàय िनिIJती (Setting of Objectives and Targets) : सवō°म
Óयवहारांना पायाभूत ठरवणे उिĥĶ्ये व लàय िनिIJती ÿिøया तुलना नािवÆयपूणª संकÐपना अंदाज धोरणे
मापदंड हे कंपनीमÅये अंतगªत व बिहªगत अशा दोÆही Öतरांवर उपयोगात आणता येतात.
अंतगªत मापदंड हे कंपनी¸या िविवध िवभागात वापरता येते व एखाīा कालावधीत तो
िवभाग कसा बदलला आहे हे सुĦा तपासता येते. बिहªगत मापदंड ÿिøयेĬारे आपÐया
कंपनीची तुलना आपÐया दुसöया Öपधªक कंपनीशी करता येते. munotes.in

Page 62

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
62 पुरवठा साखळी¸या उÂकृķतेचे मोजमाप (Measurement of Supply Chain
Excellence):
केबलर Ļा तº²ा¸या मते, पुरवठा साखळीची उÂकृķता मोजमाप करÁयाकåरता ती कशी
मोजायची हे समजायला पािहजे. कायª±मता मूÐयमापनाचे हेतू काय आहेत? कायª±मता
मूÐयमापनाचे हेतू हे कंपनी परÂवे बदलणारे असून दोन कंपÆयांचे िविभÆन असतात.
पाकªर Ļा तº²ाने संघटना कायª±मता मोजमापाचे खालील हेतू सांिगतले आहेत.
● यश ओळखणे (Identify Success)
● संघटनेला ÿिøया समजÐया आहेत हे ओळखणे.
● संघटना úाहकां¸या अपे±ा पूणª करीत आहे हे ओळखणे.
● अडचणी ओळखणे व Âयात सुधारणा करणे.
● िनणªय हे सÂय मािहतीवर आधाåरत असÐयाची पडताळणी करणे.
● िनयोिजत सुधारणा झाÐयाचे दाखवणे.
४.२.२ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचे आिथªक पåरणाम (Economic Effects of
Supply Chain Management):
मागील १०० वषा«पासून जागितक Óयापारात मोठ्या ÿमाणात वाढ होऊन जागितक सकल
िवकास िनद¥शांकात सुĦा वृĦी होत आहे. जागितक Öतरावरील Ļा Óयापार वाढीत पुरवठा
साखळी ÓयवÖथापनाची मोठी भूिमका आहे. पुरवठा साखळीत जागितक पातळीवर
कोणÂयाही ÿकारचा ÓयÂयय आÐयास Âयाचा पåरणाम आिथªक मंदी िनमाªण होÁयात होतो.
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचे आिथªक पåरणाम खालील मुīां¸या आधारे ÖपĶ करता
येतील.
१) आिथªक िवकासाचा आधार (Foundation of Economic Growth):
ºया देशांमधून मोठ्या ÿमाणावर पायाभूत सुिवधा, रेÐवे, रÖते वाहतूक व बंदरे आिण
िवमानतळ उपलÊध असतात Âया िठकाणी वÖतू व सेवांची आदान-ÿदान जलद गतीने होते.
Âयामुळे कंपÆयां¸या उलाढालीत वाढ होवून आिथªक िवकासास चालना िमळते. आज
बहòतांश िवकसनशील देशांकडील अपूöया पायाभूत सुिवधांमुळे आिथªक िवकास खुंटलेला
िदसून येतो.
२) राहणीमानात सुधारणा (Improves Standard of Living):
ºया देशांमधून महामागाªचे व रेÐवेचे जाळे उपलÊध असते ÂयाĬारे बंदरांमधून आंतरराÕůीय
Óयापारास चालना िमळते. साहिजकच Âया देशांमधील लोकांना रोजगार उपलÊध होवून
Âयां¸या øय±मतेमÅये वाढ होते व राहणीमान सुधारते.
munotes.in

Page 63

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - भारतीय ŀĶीकोन
63 ३) रोजगार वाढ (Job Creation):
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनात मोठ्या ÿमाणात तº² व कमªचाöयांचा सहभाग असÐयाने
रोजगार िनिमªती होÁयास मदत होते. गोदामे, बांधणी, साठा ÓयवÖथापन व ÿिøया, रसद
पुरवठा , इ. ¸या माÅयमातून नोकöया उपलÊध होतात.
४) नफा ±मतेत वाढ (Increa ses Profit Leverages):
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापक हे पुरवठा साखळी¸या खचा«वर िनयंýण ठेवतात. Âयामुळे
कंपÆयां¸या नÉयामÅये मोठ्या ÿमाणावर वाढ होताना िदसून येते.
५) सकल देशांतगªत उÂपादनात वाढ (Increase in GDP):
एका अहवालानुसार भारतीय पुरवठा साखळी व लॉिजÖटीक यांचा एकूण सकल देशांतगªत
उÂपादनातील सहभाग हा १४% असून तो जागितक सरासरी¸या ५% आहे. पुरवठा
साखळी¸या ±ेýातील हा सहभाग १५० िबिलयन डॉलर ने कमी असून तो २०३० पय«त
५०० िबिलयन डॉलसª पय«त वाढणे अपेि±त आहे. जागितक बँके¸या øमवारीनुसार पुरवठा
साखळी व रसद पुरवठामÅये भारताचा øमांक ४४ वा असून अमेåरकेचा १४ वा व चीन चा
२६ वा आहे. Âयामुळे भारतातील पुरवठा साखळी¸या सकल देशांतगªत उÂपादन सहभागात
मोठी वाढ अपेि±त आहे.
६) रोखी¸या ÿवाहात वाढ (Increases Cash Flow):
भारतातील वÖतू व सेवा कर (GST) व ÿÂय± परकìय गुंतवणूक (FDI) Ļांतील
अंमलबजावणीमुळे सरकारचे पुरवठा साखळी ±ेýा¸या िवकास ±ेýावरील खचª वाढलेले
आहेत. भारतास जागितक Öतरावरील उÂपादन ±ेý बनायचे असून सरकार ‘मेक इन
इंिडया’ Ļा धोरणाĬारे राÕůीय Öतरावर पुरवठा साखळी¸या पायाभूत सुिवधा सुधारÁयावर
भर देत आहे. Âयामुळे सरकार¸या पुढाकाराने मोठ्या ÿमाणात पायाभूत सुिवधा महामागª,
बंदरे व िवमानतळ िनिमªती वर खचª होवून रोखी¸या ÿवाहात वाढ झालेली आहे.
७) भांडवल िनिमªतीस मदत (Helps in Capital Creation):
देशातील उīोग ±ेýास उÂपादनाची यंýसामúी जुनी झाÐयामुळे व तंý²ानातील बदलांमुळे
भांडवल आवÔयक असते. जर अशा ÿकारची कालबाĻ यंýे बदलली गेली नाही तर
उÂपादनात घट होवून राÕůीय उÂपादनात घट होते. पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनामुळे
पायाभूत सुिवधांमÅये वाढ होवून भांडवल िनिमªती व संप°ीत वाढ होते.
८) पयाªवरण बदलांना अनुकूल बनून मानवी जीवन सुरि±त करÁयात मदत (Helps
to Protect Humans from Climate Extremes):
पुरवठा साखÑयांवर िवīुत पुरवठा अवलंबून असतो. वीजपुरवठा हा घरगुती व कायाªलयीन
वापरासाठी तसेच शीतकरण व उÕणता िनमाªण करÁयासाठी आवÔयक असतो. रसद
पुरवठा िकंवा पुरवठा साखळी¸या खंडतेमुळे वीजपुरवठा बंद होवून मानवी जीवनात समÖया
िनमाªण होतात. महाराÕůात २०२० साली झालेÐया िनसगª वादळामुळे रायगड व मुंबई munotes.in

Page 64

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
64 भागातील वीजपुरवठा वािहÆया मोठ्या ÿमाणात नĶ झाÐयामुळे तेथील जीवनमान
िवÖकळीत झालेले होते.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ):
अ) योµय पयाªयावर खूण करा:
१. Óयवसाय संÖथा Ļा कोणÂयाही आकारमाना¸या (मोठ्या/लहान) असÐया तरी Âया
जागितक / úामीण Öतरावरील Óयवहार करÁयास उÂसुक असतात.
२. िस³स िसµमा (Six Sigma ) धोरणामुळे वÖतूं¸या साठ्यामÅये कमी / अिधक
गुंतवणूक असे फायदे िमळतात.
३. आिथªक ÿमाणे ही गुंतवणुकìवरील परताÓया / उÂपादना¸या दजाª संदभाªत असतात.
४. Öकोर ÿितकृती ÿमाणे ‘तयार करणे’ Ìहणजे वÖतू व सेवा यांचे अंितम उÂपादन /
úाहकापय«त िवतरण करणे.
५. अंतगªत / बिहªगत मापदंड ÿिøयेĬारे िवभाग कसा बदलला आहे हे तपासता येते.
ब) टीपा िलहा:
१. भारतातील पुरवठा साखळयांची दुरावÖथा
२. पुरवठा साखळीची मूÐये व कायª±मता मापना¸या पĦती
३. मापदंड बनवÁया¸या ÿिøयेची ÿाथिमक Åयेय
४. संघटना कायª±मता मोजमापाचे हेतू
५. पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचे आिथªक पåरणाम
४.३ úाहक ŀĶीकोन (CUSTOMER PERSPECTIVE) आज¸या ÖपधाªÂमक व आधुिनक युगात úाहकांना वÖतू व सेवा खरेदीकåरता पूवê¸या
तुलनेत खूप जाÖत पयाªय उपलÊध आहेत. आज ÿÂय± िवपणनापे±ा िडिजटल िवपणन
जाÖत लोकिÿय होत आहे. तसेच úाहक वÖतू खरेदी करताना चोखंदळ åरÂया मॉल व सुपर
Öटोअसª, इ. आधुिनक पयाªयांचा उपयोग करतांना िदसतात. जर एखाīा कंपनीस यशÖवी
Óहावयाचे असेल तर úाहकांना कशा पĦतीने वÖतू खरेदी करणे आवडते तशी पुरवठा
साखळी उपलÊध कłन देणे महÂवाचे ठरते. जर úाहकांना आकिषªत करÁयासाठी सुयोµय
धोरण व डावपेच असतील तर úाहक क¤िþत जागितक बाजारपेठेत पुरवठा साखळी
ÓयवÖथापन महÂवाची भूिमका बजावू शकते. अंितम úाहका¸या ŀĶीने आपण सुłवात
केÐयास úाहक क¤िþत पुरवठा साखळी ही महÂवाची पायरी ठरते. क¤िþत बाजारपेठेत
आपÐया वÖतू व सेवा कशाÿकारे कोणÂया िकंमतीत, कोणÂया िठकाणी व कोणÂया
दजाª¸या पोहचतात हे महÂवाचे ठरते. िविवध ÿकार¸या पĦती व िनयम हे पुरवठा
साखÑयांनी पाळणे हे úाहकां¸या समाधाना¸या ŀĶीने महÂवाचे आहे. munotes.in

Page 65

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - भारतीय ŀĶीकोन
65 úाहक क¤िþत पुरवठा साखळी तयार करणे हे अितशय किठण असते. पुरवठा साखळीतील
सवª आधारÖतंभ, उÂपादक आिण पुरवठादारापासून ते रसद पुरवठा व सेवा पुरवठादार
यांनी िवचारात घेणे आवÔयक असते. úाहकांना Âयां¸या अपे±ा पूणª करÁयाकåरता सवª
पĦतéचे पुनªिनयोजन करणे महÂवाचे असते. जर अशा ÿकारे पुरवठा साखÑया
ÖपधाªÂमकåरÂया उभारÐया गेÐया Âयाचा चांगला फायदा उīोग Óयवसायास िमळेल.
४.३.१ úाहक मूÐय (Customer ’s Value):
पुरवठा साखळीमÅये उÂपादक, पुरवठादार, िवतरक व úाहक हे चार महÂवाचे घटक आहेत.
Ļा सवª घटकांमधील संबंध समजून घेणे व Âयां¸यात समायोजन करणे हे Óयवसाया¸या
ŀĶीने खूप महÂवाचे ठरते. Ļा चारही घटकांचा एकम¤कांवर खूप पåरणाम होत असÐयाने
Âयां¸या संबंधांचे ÓयवÖथापन ही एक मोठी समÖया असते.
बहòताश कंपÆयां¸या पुरवठा साखÑयांमÅये आदान-ÿदानाची कमतरता असÐयाने Ļा
संबंिधत घटकां¸या अिÖतÂवामÅये अडचणी िदसून येतात. वरील घटकां¸या
समायोजनाकåरता व एकिÂमक कायª ÿणालीकåरता संबंध ÓयवÖथापन पåरणामकारक
असावयास हवे. Âयाकåरता भागीदारीचे तÂव, उ°म आदान-ÿदान, मािहती व घटकांमधील
संवाद असणे गरजेचे ठरते.
एका झालेÐया अËयासातून असे िनदªशनास आले आहे कì पुरवठा साखळीत खालील
úाहक मूÐय असणे महÂवाचे आहे.
१) आदान-ÿदान (Communication):
‘आदान-ÿदान’ Ìहणजे एकमेकांमÅये महÂवा¸या मािहतीची औपचाåरक िकंवा अनौपचाåरक
केलेली देवाण-घेवाण होय. आदान-ÿदान ही यशÖवीतेची गुłिकÐली मानली जाते. Âयामुळे
पुरवठासाखळीत आदान-ÿदानास अनÆय साधारण महÂव आहे.
२) सहकायª (Co-operation):
‘सहकायª’ Ìहणजे दोन कंपÆयांमधील अंितम उिĥĶ्ये िकंवा Åयेय साÅय करÁयाकåरता
िनमाªण झालेले संबंध होय. सहकायाªमुळे उÂपादनां¸या संदभाªतील सवª मािहती जसे
उÂपादन, ÿिøया व िवĴेषण, इ. ¸या माÅयमातून उÂपादनांचा खचª कमी करणे व निवन
उÂपादने िकंवा ÿिøया िवकिसत करÁयास मदत होते.
३) बांिधलकì (Commitment):
एकमेकांमधील उपयुĉ असलेले संबंध जोपासÁयाची इ¸छा Ìहणजे बांिधलकì होय. Âयातून
संघटनेचे धोरण हे úाहक क¤िþत, दीघª मुदतीचे व सवा«¸या फायīांचे तयार होवून बांिधलकì
िनमाªण होते.
munotes.in

Page 66

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
66 ४) िवĵास (Trust):
पुरवठा साखळी¸या चार महÂवाचे घटकांमधील िवĵास हे úाहक मूÐयाचे महÂवाचे अंग
आहे. उÂपादक-पुरवठादार, िवतरक व úाहक Ļांमधील देवाण-घेवाण ही िवĵास Ļा एकाच
मूÐयावर आधाåरत असते.
५) अनुłपता (Conformity):
‘अनुłपता’ याचा अथª पुरवठादार संबंध िकती ÿमाणात úाहकां¸या कौशÐयाशी
िमळते-जुळते घेवू शकतात. उÂपादन, ÿिøया व मानव संसाधन Ļांतील गुंतवणुकìमुळे
अनुłपता साधता येते.
६) अवलंिबÂव (Depend ence):
‘अवलंिबÂव’ Ìहणजे आवÔयक उिĥĶ्ये साÅय करÁयासाठी संबंिधत घटकांमÅये ठेवलेले
संबंध होय. दोन Óयवसायांमधील अवलंिबÂव हे Âयां¸यातील Óयवहारांचे महÂव वाढिवते व
एकम¤कां¸या सहकाया«चा फायदा िमळतो.
४.३.२ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन सुŀढ करÁयात úाहकांची भूिमका (Role of
Customers in Strengthening SCM):
पुरवठा साखळीवर पåरणाम करणाöया वरील मूÐयांÓयितåरĉ खालील घटक सुĦा पåरणाम
करतात.
१) िवĵासाहªता (Reliability):
पुरवठा साखळी¸या माÅयमातून पुरवठा होणाöया वÖतू व सेवा Ļा िविवध आधारÖतंभा¸या
ÿयÂनातून úाहकांपय«त पोहचतात. Âयामुळे पुरवठा साखळी ÿिøयेमÅये गतीशील व सतत
पुरवठा होÁया¸या ŀĶीने िवĵासाहªता हा सवाªत महÂवाचा घटक आहे.
२) दजाª (Quality):
ÖपधाªÂमक बाजारपेठेत ÿिøया खचª कमी करÁयासाठी पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचा
दजाª कशा ÿकारचा आहे, हे महÂवाचे असते. गुणव°ा / दजाª िनयंýण केÐयािशवाय होणारे
नुकसान टाळता येत नाही िकंवा कमी होत नाही. पुरवठा साखळी¸या गुणव°ा
ÓयवÖथापनाĬारे येणाöया अडचणी / ÿij कमी िनमाªण होतात.
३) सुरि±तता (Safety):
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील एक महÂवाचा घटक सुरि±तता हा असतो. ‘सुरि±तता’
Ļा घटकाचा उĥेश Óयवसायामधील होणाöया िविवध Óयवहारांची जोखीम कमी करणे व
सहकायª करणे हा असतो.
munotes.in

Page 67

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - भारतीय ŀĶीकोन
67 ४) कायª±मता (Efficiency):
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील अंतगªत पĦती ही कायª±मतेवर ल± क¤िþत कåरत
असते. Ļा पĦतीĬारे पुरवठा साखळीĬारे वापरÐया जाणाöया िविवध साधन सामुúीचा
पयाªĮ वापर अिभÿेत असतो. उदा. मानव संसाधन, आिथªक सामुúी, इ.
५) तंý²ान (Technology):
तंý²ानाचा सुĦा समावेश पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनात महÂवाचा ठरतो. úाहक मागणी,
साठवणूक, वाहतूक, इ. संदभाªतील मािहती व आकडेवारी तंý²ाना¸या सहाÍयाने
साठिवता येते. Âया मािहतीचा उपयोग पुरवठा साखळी संदभाªत िविवध ÿकारचे िनणªय
घेÁयाकåरता होतो.
६) सŀÕय पåरणाम (Visual Impact):
पुरवठा साखळीĬारे होणाöया वÖतूंची व कंटेनरसªची वाहतूक कशा ÿकारे चालू आहे व
मालसाठ्याची पåरिÖथती कशी आहे हे सŀÕय åरतीने पाहता येणे आवÔयक ठरते. Âयामुळे
úाहकांना चांगÐया ÿकारची सेवा देता येणे श³य होते.
४.३.३ पुरवठा साखळी सुधारÁया¸या पĦती (Methods of Improving SCM):
जागितकìकरण व úाहकां¸या वाढलेÐया व बदलÂया अपे±ांमुळे पुरवठा साखळीवर एक
मोठा ताण िदसून येतो. Âयामुळे पुरवठा साखळीचे िनयंýण व जोखीम कमी करÁया¸या
ŀĶीने सातÂयाने Âयात सुधारणा करणे आवÔयक ठरते. खालील काही मागा«नी पुरवठा
साखळीत सुधारणा करता येतील.
१) माल साठ्यात पयाªĮता (Optimising Company owned Inventory):
िविवध Öतरांवर मालाचा साठा बाळगणे हे खिचªक Öवłपाचे असते. जवळपास ६०% खचª
हा माल साठा सांभाळÁयासाठी होतो. मालसाठ्याची मागणी व िनयोजन Ļांचा एकिýत मेळ
घातला गेÐयास हा खचª आटो³यात ठेवता येतो. मालाची वाहतूक व साठवणूक ही ůक¸या
ÿमाणात करणे हा सुĦा एक माल साठ्याची पयाªĮता साधÁयाचा मागª आहे. Âयानुसार
िकती मालसाठा हाता त ठेवावा Ļाचे गिणत करता येते.
२) िवतरण साखळीत सुधारणा (Improvement in Distribut ion Network):
िवतरण साखळीत सुधारणा करÁयाचे दोन मागª आहेत.
अ) समूह ŀĶीकोन (Cluster Approach):
िविवध ÿकारचे आलेख, तĉे, मािहतीचे एकिýक सादरीकरण केÐयाने िवतरण साखळीत
सुधारणा करता येते. ÂयाĬारे Óयवसाया¸या ÿÂयेक कायाªमÅये पĦतीĬारे िनåर±ण करता
येते.
munotes.in

Page 68

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
68 ब) समú ŀĶीकोन (Holistic Approach):
Ļा ÿकार¸या धोरणानुसार, पुरवठा साखळीतील अितशय महÂवाचे टÈपे तपासले जाऊन
ल± ठेवले जाते. तसेच ÂयाĬारे िविवध भागांमÅये कसा समÆवय साधला जाईल हे पािहले
जाते.
३) पुरवठा साखळी मंडळ Öथापना (Maki ng a Supply Chain Council):
पुरवठा साखळी मंडळाची Öथापना कłन ÂयाĬारे तयार केलेले िनयोजन पåरणामकारकपणे
राबिवता येते. पुरवठा साखळी मंडळाचा उĥेश पुरवठा साखळी धोरणांना मागªदशªन व
समÆवय साधणे हा आहे. कंपनी¸या पुरवठा साखळीमÅये येणाöया िविवध अडथळांचा
मुकबला मंडळाĬारे केला जातो. Âयािशवाय आंतर काया«मधील, एकिýकरणाचे कायª कंपनी
अंतगªत केले जाते. तसेच Ļा मंडळाĬारे भिवÕयातील पुरवठा साखळी ÿकÐपाकåरता नेतृÂव
पुरिवले जाते.
४) तंý²ानाचा उपयोग (Use of Technology):
पुरवठा साखळीची कायª±मता वाठिवÁयाकåरता तंý²ानाचा उपयोग केला जातो. पुरवठा
साखळीतील सवª ÿिøयांचे मूÐयमापन कłन Âया¸या उÂकृĶ कामिगरीची ÓयवÖथा
तंý²ानाĬारे केली जाते. तंý²ानाचा उपयोग कłन सुधारणा करÁयाजोµया ÿिøया शोधून
काढÐया जातात. तंý²ाना¸या वापरातून पुरवठा साखळीचे िनयंýण सŀÕय व िनयंिýत केले
जाते.
५) ÿिøयांचे िनयिमत पåर±ण (Reviewing Process Regularly):
पुरवठा साखळीची कायª±मता वाढिवÁयाकåरता मंडळाकडून िनयम व ÿिøयांचे मूÐयमापन
व पåर±ण केले जाते. तसेच पुरवठा साखळीतील दोष, अफरातफर व चोöया शोधून Âयाचे
िनमुªलन कłन पुरवठा साखळीची ÿिøया सुŀढ करÁयाचा ÿयÂन करता येतो. िनयिमत
पåर±णामुळे िविवध जोिखमा व Âयांचा आिथªक पåरणाम शोधला जातो.
६) पुरवठादार संबंध वृिĦंगत करणे (Building Healthy Suppliers’
Relationship):
पुरवठा साखळीचे यश हे पुरवठादारां¸या संबंधांवर अवलंबून असते. पुरवठादारांशी
असलेले Óयवहार पूणª झाÐयानंतर देखील Âयां¸याशी सौदायªपूणª संबंध ठेवणे हे अगÂयाचे
ठरते. Âयाकåरता संबंध जोपासÁयासाठी हेतू पुरÖसर िनयोजन करणे आवÔयक असते.
पुरवठा साखळीची उिĥĶ्ये साÅय करÁयाकåरता मूÐयांची जपणूक व परÖपरातील िजÓहाळा
सांभाळणे महÂवाचे ठरते.
७) हåरत उपøम (Establishing Green Initiatives):
पुरवठा साखळी¸या माÅयमाने िनमाªण होणारे काबªन उÂसजªन कमीत कमी होÁया¸या ŀĶीने
पावले उचलणे ही एक महÂवाची जबाबदारी कंपनीवर असते. Âयाकåरता पुरवठा साखळी व
रसद पुरवठा ही काय¥ पयाªवरण पूरक व सामािजक भान जपणारी असावयास हवी. munotes.in

Page 69

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - भारतीय ŀĶीकोन
69 Âयाकåरता पुरवठादार िनवड करतांना पयाªवरण पूरक ŀĶीकोन िवचारात ¶यावयास हवा.
शाĵत पĦती व धोरणे असणारी पुरवठा साखळी असणे Âयाकåरता आवÔयक ठरते.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ):
अ) खालील िवधान चूक कì बरोबर ते सांगा:
१. úाहक क¤िþत पुरवठा साखळी तयार करणे हे अितशय किठण असते.
२. आदान-ÿदान’ Ìहणजे दोन कंपÆयांमधील अंितम उिĥĶ्ये िकंवा Åयेय साÅय
करÁयाकåरता िनमाªण झालेले संबंध.
३. पुरवठा साखळी¸या माÅयमातून पुरवठा होणाöया वÖतू व सेवा एकाच
आधारÖतंभा¸या ÿयÂनातून úाहकांपय«त पोहचतात.
४. पुरवठा साखळीची कायª±मता वाठिवÁयाकåरता तंý²ानाचा उपयोग केला जातो.
ब) थोड³यात उ°रे īा:
१. पुरवठा साखळीत कोणते úाहक मूÐय असणे आवÔयक आहेत?
२. पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन सुŀढ करÁयात तंý²ान कशी भूिमका िनभावते?
३. पुरवठा साखळी सुधारÁया¸या पĦती कोणÂया आहेत?
४. पुरवठा साखळीची कायª±मता वाठिवÁयाकåरता तंý²ानाचा कसा उपयोग केला
जातो?
४.४ सारांश (SUMMARY) भारता¸या बदलÂया जागितक Óयापारामुळे पुरवठा साखळीचे महÂव वाढत आहे. मागील
दहा वषाª¸या कालावधीत वाढलेले रÖते, पायाभूत सुिवधा व वाहतूकì¸या सोयéमुळे पुरवठा
साखÑयांचा िवकास होतांना िदसून येतो. पुरवठा साखÑयां¸या कायª±मता मोजमापासाठी
िस³स िसµमा, धोरणांचा िवकास (Strategy Development) व बॅलÆसड् Öकोअर काडªचा
वापर केला जातो.
पुरवठा साखळीचे पåरणाम जागितक Óयापार व एकूण आिथªक ±ेýावर होतात. जागितक
Öतरावरील Óयापार वाढीस पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाची मोठी भूिमका आहे. पुरवठा
साखळी¸या आिथªक पåरणांमामÅये मु´यतः सकळ देशांतगªत उÂपादनात वाढ रोखता
ÿवाहात वाढ, रोजगार िनिमªती व राहणीमानात वाढ Ļांची ठळकपणे उÐलेख करता येईल.
úाहक हा Óयापारातील क¤þिबंदू असÐयाने Âयांना आकिषªत करÁयासाठी सुयोµय धोरण व
डावपेच असतील तर पुरवठा साखळी महÂवाची भूिमका बजावू शकते. úाहक क¤िþत पुरवठा
साखळी तयार करÁयासाठी सवª आधारÖतंभ जसे उÂपादक, पुरवठादार व सेवा पुरवठादार
Ļांना िवचारात घेणे आवÔयक ठरते. Âयामुळे úाहकांना अिधक चांगÐया सेवा पुरवठा munotes.in

Page 70

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
70 साखळीĬारे पोहचिवÁयाकåरता िविवध पĦतéचा उपयोग कłन पुरवठा साखळीची
कायª±मता सुधारता येते. थोड³यात, पुरवठा साखळीत úाहकांची भूिमका महÂवाची असून
Âयांची िवĵासाहªता, सुरि±तता व दज¥दार सेवा देणे आवÔयक ठरते.
४.५ ÖवाÅयाय (EXERCISE ) अ) िदलेÐया पयाªयातून योµय पयाªय िनवडून åरकाÌया जागा भरा.
१) जािहरात िवøì, िवतरण साखळी ही सवª काय¥ ________ संबंिधत आहे.
अ) िव°
ब) मानव संसाधन ÓयवÖथापन
क) िवपणन व िवøì
ड) पयाªवरण
उ°र: ब) मानव संसाधन ÓयवÖथापन
२) पुरवठा साखळीचा महÂवाचा उĥेश हा सवª घटकांमÅये ________ चा ÿवाह सतत
राखणे हा असतो.
अ) वÖतू
ब) सेवा
क) समÆवय
ड) मािहती
उ°र: ड) मािहती
३) िविनमय दराचा ÿादेिशक Óयापार करार िकंवा िबगर कर अडथÑयांचा ÖपधाªÂमक
बाजारपेठेत उपयोग कłन घेÁयासाठी ________ घटक पåरणाम करीत असतात.
अ) राजकìय
ब) सामािजक
क) आिथªक
ड) तांिýक
उ°र: क) आिथªक
munotes.in

Page 71

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन - भारतीय ŀĶीकोन
71 ४) जागितक Öतरावरील िविवध कंपÆयांना वÖतू व सेवांचे एका साखळीĬारे िवतरण
करÁयास ________ असे Ìहणतात.
अ) जागितकìकरण
ब) जागितक पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन
क) जागितक बाजारपेठ घटक
ड) अंतगªत पुरवठा साखळी
उ°र: ब) जागितक पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन
५) पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन तÂव²ान हे ________ दशकात उīास आले.
अ) १९६०
ब) १९७०
क) १९५०
ड) १९९०
उ°र: क) १९५०
ब) खालील िवधाने सÂय िकंवा असÂय ते िलहा.
१) ‘दजाª’ Ļा सं²ेची Óया´या úाहकांकडून ही ‘उपयोग कÂया«¸या आधाåरत दजाª’ अशी
केली जाते.
२) पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचे तÂव²ान १९५० ¸या दशकात उदयास आले.
३) पुरवठा साखळीतील िविवध घटकांमधील सकाराÂमक दीघª संबंधांना भागीदारी असे
संबोधले जाते.
४) जागितक बाजारपेठेत िविवध वÖतू व सेवांची मागणी कमी होत आहे.
५) कंपनीचा Óयवसाय जसा जागितक पातळीवर वाढत जातो, तसे पुरवठा साखळी
ÓयवÖथापन हे सोपे होत जाते.
उ°रे: १) सÂय, २) सÂय, ३) असÂय, ४) असÂय, ५) असÂय
क) टीपा िलहा.
१) पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचा úाहक ŀĶीकोन
२) समतोल गुणांकन तĉा
३) Öकोर ÿितकृती munotes.in

Page 72

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
72 ४) मापदंड
५) úाहक संबंध व िवĵासाहªता
ड) खालील ÿ®ांची उ°रे िलहा.
१) अंतगªत पुरवठा साखळी¸या कायª±मता मोजमापा¸या पĦती ÖपĶ करा.
२) पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचे आिथªक पåरणाम ÖपĶ करा.
३) पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन बळकट करÁयासंदभाªत úाहकांची भूिमका िवषद करा.
४) पुरवठा साखळी सुधारणा करÁया¸या िविवध पĦती नमूद करा.
४.६ संदभª (REFE RENCES) ● Supply Chain Management & Logistic.
By: Shaila Bootwala
● Logistic & Supply Chain Management
By: Saikumari V.
● A Handbook on Supply Chain Management
By: Kuldeepak Singh
● Supply Chain Management : Fundamentals & Strategy…
By: Khalid Ziden
● Supply Chain Management & Logistics
By: S.A. Sherlekas

*****
munotes.in

Page 73

73 ५
लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ची ओळख
(INTRODUCTION TO LOGISTICS)
घटक संरचना
५.० उिĥĶ्ये
५.१ ÿÖतावना
५.२ लॉिजÖटी³स संकÐपना व ÿकार
५.३ लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ÓयवÖथापन संकÐपना व ÿिøया
५.४ ÖपधाªÂमक फायदे आिण ३ सी
५.५ बदलते लॉिजÖटी³स पयाªवरण
५.६ उलटे लॉिजÖटी³स
५.७ सामúी िनयंýणाचे महÂव
५.८ बूलÓहीप पåरणाम
५.९ वाहतूक काय¥
५.१० वाहतूक सुिवधा – Öवłपे
५.११ वाहतूक िनणªयातील सहभागी घटक
५.१२ सारांश
५.१३ ÖवाÅयाय
५.१४ संदभª
५.० उिĥĶ्ये (OBJECTIVES)  िवīाÃया«ना लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापनाची ओळख कłन देणे.
 िवīाÃया«ना उलट लॉिजÖटी³स Ìहणजे काय ते ÖपĶ कłन देणे.
 िवīाÃया«ना बदलÂया लॉिजÖटी³स पयाªवरणाची जाणीव कłन देणे.
 सामúी िनयंýणाचे महÂव िवषद करणे.
 वाहतूक काय¥ व वाहतूक िनणªयातील सहभागी घटक यांची मािहती देणे.
५.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) ‘लॉिजÖटी³स’ या शÊदाचे मूळ úीक भाषेतील ‘Logisticos’ या शÊदामÅये आहे ºयाचा
अथª मोजमाप करÁयाचे शाľ असा आहे. परंतू बहòतांशी संशोधकांचा असा िवĵास आहे
कì, ‘लॉिजÖटी³स’ हा शÊद Ā¤च भाषेतील ‘Logistique ’ या शÊदापासून तयार झाला munotes.in

Page 74

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
74 आहे. सवाªत ÿथम या शÊदाचा वापर बॅरन हेʼnी जोिमनी यां¸या १८३८ मधील ‘The Art
of War’ या पुÖतकात आढळला. या पुÖतकामÅये सैÆयाला उपकरणे पुरवठा करÁया¸या
संदभाªत ‘लॉिजÖटी³स’ या शÊदाचा वापर करÁयात आला आहे.
एक Óयवसाियक संकÐपना Ìहणून लॉिजÖटी³स (रसद पुरवठा) संकÐपनेचा वापर १९५०
¸या अखेरीस ÿथम करÁयात आला. आधुिनक काळातील Óयवसायात सातÂयाने गुंतागुंती
वाढत चालÐया आहेत. या काळात लॉिजÖटी³स ही सवªपåरचीत Óयवसाय संकÐपना
बनली आहे. संÖथे¸या पुरवठा साखळीमÅये सामúी ÿवाह कायª±मतेने व कमी खचाªत
होÁयासाठी मदत करणे हा लॉिजÖटी³सचा मु´य हेतू आहे. मूळ िठकाणाहóन वापरा¸या
िठकाणी घटकांचा केलेला ÿवाह Ìहणजे ‘लॉिजÖटी³स’ होय. या ÿवाहामÅये मािहती,
वाहतूक, गोदाम, साठवणूक, संवेĶन, सामúी, हाताळणी, इ. काया«चा एकिýत समावेश
होतो. लॉिजÖटी³समुळे सामúीचा ÿवाह पुरवठादाराकडून उÂपादन संÖथेकडे आिण
प³³या मालाचे िवतरण पुरवठा साखळी Ĭारे úाहकाकडे करÁयास मदत होते.
लॉिजÖटी³स संकÐपने¸या Óया´या:
१. िøÖटोफर (१९९८) लॉिजिÖट³सची Óया´या “सािहÂय, Âयाचे भाग आिण तयार
सामुúी आिण संबंिधत मािहतीचा ÿवाह यांची संÖथा आिण ित¸या िवपणन
माÅयमांĬारे खरेदी, हालचाल आिण संचयन यांचे धोरणाÂमक ÓयवÖथापन करÁयाची
ÿिøया” अशी करतात.
२. िफिलप कोटलर (२००१) लॉिजिÖट³सची Óया´या अशी करतात, "úाहकां¸या
गरजा भागवÁया साठी सािहÂय -सामुúी आिण तयार माल यांचे उÂपादना¸या
िठकाणापासून ते अंितम उपभोगा¸या Öथानापय«त असलेÐया वाÖतिवक ÿवाहाचे नफा
कमावÁया¸या हेतूने केलेले िनयोजन, अंमलबजावणी आिण िनयंýण."
३. जॉन जे. कोयल यां¸या मते, "लॉिजिÖट³स Ìहणजे योµय úाहकाला योµय उÂपादन
योµय ÿमाणात, योµय िÖथतीत योµय िठकाणी, योµय वेळी आिण योµय िकमतीत
िमळवून देणे."
५.२ लॉिजÖटी³स संकÐपना व ÿकार (CONCEPT AND TYPES) एक Óयावसाियक संकÐपना Ìहणून लॉिजÖटी³स या संकÐपनेचे वणªन सÅया¸या व संभाÓय
úाहकां¸या अपे±ांची पुतªता करÁयासाठी Óयवसाय संÖथेने हाती घेतलेले ÖपधाªÂमक धोरण
असे करता येईल.
लॉिजÖटी³सचे ÿकार (Types of Logistics):
लॉिजÖटी³स ±ेýात काम करत असलेÐया Óयावसाियक Óयĉìस ‘लॉिजÖटीिशयन ’
(Logistician) असे Ìहणतात.
तो पूरिवत असलेÐया सेवां¸या आधारे लॉिजÖटी³सचे ÿकार खालीलÿमाणे पाडता येतील:
munotes.in

Page 75

लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ची ओळख
75 अ) सािहÂयÿवाहा¸या आधारे ÿकार (On the basis of flow of materials) :
१. अंतगाªमी लॉिजÖटी³स (Inbound Logistics):
यामÅये सामúी / क¸¸या माला¸या ÿवाह पूरवठादाराकडून उÂपादनासाठी िकंवा
साठवणूकìसाठी केला जातो.
२. बिहगाªमी लॉिजÖटी³स (Outbound Logistics):
यामÅये उÂपादन ÿिøयेनंतर प³कामाल व संबंिधत मािहतीचा úाहकापय«त ÿवाह केला
जातो.
ब) ÿिøयेतील काया«¸या आधारे ÿकार (On the basis of Activities in the
process):
१. खरेदी लॉिजÖटी³स (Procurement Logistics):
यामÅये वÖतू व सेवा यांचा शोध घेवून Âयांची खरेदी केली जाते. यासाठी ÿथम संभाÓय
पुरवठादाराचा शोध घेतला जातो. बाजारपेठ संशोधन, खरेदी िनणªय, पुरवठादार
ÓयवÖथापन, मागणी, मागणी पूतªता, इ. काय¥ केली जातात.
२. उÂपादन लॉिजÖटी³स (Production Logistics):
खरेदी लॉिजÖटी³स व िवतरण लॉिजÖटी³स यातील हा दूवा आहे. ÿÂयेक यंýामÅये योµय
दज¥चा व योµय नगांचा क¸चा माल टाकला गेला याची खाýी केली जाते.
३. िवतरण लॉिजÖटी³स (Distribution Logistics):
उÂपादीत माल úाहकांपय«त पोहचिवÁयासाठी यामÅये अनेक काय¥ केली जातात. या
काया«मÅये मागणी पूतªता, गोदाम साठवणूक, वाहतूक आिण इतर संबंिधत काया«चा समावेश
होतो.
४. िवÐहेवाट लॉिजÖटी³स (Disposal Logistics):
Óयवसाय काय¥ करताना तयार झालेÐया िनłपयोगी माल / कचरा याची योµय िवÐहेवाट
लावली जाते. लॉिजÖटी³स खचª कमी करणे हा या मागील हेतू असतो.
५. उलटे लॉिजÖटी³स (Reverse Logistics):
यामÅये úाहक Óयवसाय संÖथेला माल परत करतो तसेच Óयवसाय संÖथा पूरवठादाराला /
Óह¤डरला माल परत करते.
६. हरीत लॉिजÖटी³स (Green Logistics):
यामÅये लॉिजÖटी³स काया«चा पयाªवरणावरील दुÕपåरणाम टाळÁयासाठी ÿयÂन केले
जातात.
munotes.in

Page 76

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
76 क) तृतीय प± लॉिजÖटी³स (Third Party Logistics) ( 3 PL):
Óयवसाय संÖथा लॉिजÖटी³स काय¥ करÁयासाठी बिहगªत संÖथेची नेमणूक करते.
लॉिजÖटी³स खचª िनयंýणात ठेवणे हा यामागील उĥेश असतो.
ड) चौथा प± लॉिजÖटी³स (Fourth Party Logistics) ( 4 PL):
यामÅये लॉिजÖटी³सची सवª काय¥ बाĻľोताथª (Out Sourcing) केली जातात.
५.३ लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ÓयवÖथापन संकÐपना व ÿिøया (LOGISTICS MANAGEMENT CONCEPT AND
PROCESS) लॉिजÖटी³स ÓयवÖथा पन हा पूरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचा छोटा िवभाग आहे. कमीत
कमी खचाªत úाहकाला दज¥दार सेवा पुरवून समाधान देणे हा या ÓयवÖथापनाचा मूलभूत हेतू
आहे.
लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापना¸या Óया´या:
१. िफिलप कोटलर यां¸या मते, “úाहकां¸या गरजा भागवÁयासाठी सािहÂय-सामुúी
आिण तयार माल यांचे उÂपादना¸या िठकाणापासून ते अंितम उपभोगा¸या
Öथानापय«त असलेÐया वाÖतिवक ÿवाहाचे नफा कमावÁया¸या हेतूने केलेले
िनयोजन, अंमलबजावणी आिण िनयंýण Ìहणजे लॉिजिÖट³स होय."
२. पॉल शोÆसलबेन यां¸या मते, "लॉिजिÖटक मॅनेजम¤ट कंपनीचा तयार माल आिण
सेवां¸या उÂपादनातील दैनंिदन ÿिøयां¸या कायª±म आिण ÿभावी ÓयवÖथापनाशी
संबंिधत आहे."
३. जॉÆसन आिण इतर (१९९९) लॉिजिÖट³स मॅनेजम¤टची Óया´या "लॉिजिÖट³स
एखाīा (उÂपादक) Óयवसाया मÅये उÂपादनासाठी आत येणाöया, Âयातून उÂपादन
ÿिøयेत िफरणाöया आिण िवøìसाठी बाहेर जाणाöया सािहÂय-सामुúी आिण
उÂपादनांची संपूणª ÿिøया ÖपĶ करते."
संÖथा आिण ित¸या िवपणन साखÑया यां¸याĬारे सािहÂय, सूटे भाग आिण प³का माल
यां¸या खरेदी, हालचाल व साठवणूक यांचे धोरणाÂमक ÓयवÖथापन Ìहणजे लॉिजÖटी³स
(पुरवठा) ÓयवÖथापन होय. वÖतू िवतरण पĦती योµय Óहावी याची खाýी देÁयासाठी
लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन ÿिøयेत भौितक, मािहती, ÓयवÖथापकìय व इतर संबंिधत
जाÑयांचा समावेश असतो.
या लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापनामÅये जर योµय व हòशारीने िनणªय घेतले नाहीत, थोड³यात
लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन अयोµय झाÐयास Âयांचे अनेक दुÕपåरणाम होऊ शकतात. जसे
कì उिशरा पाठवणी, पाठवणी न होणे, वाहतूकìदरÌयान माल खराबी व या सवा«मुळे úाहक
असमाधानी होणे, इ. हे सवª टाळÁयासाठी संÖथेने सवōÂकृĶ लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन
काया«ची अंमलबजावणी करावी. munotes.in

Page 77

लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ची ओळख
77 लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन ÿिøया (Process of Logistics Management):
लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन ÿिøयेची सुłवात क¸चा माल िमळिवणे याने होते तर शेवट
अंितम उपभो³Âयापय«त प³का माल पुरवठा करणे याने होतो. संÖथा, úाहक व पुरवठादार
यांना जोडणारा लॉिजÖटी³स हा एक घटक आहे.
लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन ÿिøयेकडे दोन परÖपर संबंिधत ÿिøयां¸या (ÿवाहां¸या) ŀĶीने
पािहले जाते. ते Ìहणजे सामúी ÿवाह आिण मािहती ÿवाह होय.
याÿमाणे लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन ÿिøया खालील ÿमाणे दशªिवता येईल: लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन ÿिøया सामúी ÿवाह मािहती ÿवाह भौितक िवतरण समÆवय ÿवाह उÂपादन सहकायª / समथªन कायª आवÔयकता खरेदी
अ) सामúी ÿवाह (Inventory Flow):
सामúी ÿवाह अशी पĦत आहे जी कंपनी क¸चा माल व प³का माल यां¸या हालचालीसाठी
वापरते. पुरवठादार सुłवातीला काही भाग व क¸चा माल ÿाĮ करतो तेथून लॉिजÖटी³स
काया«ना सुłवात होते. सामúी ÿवाह ही एक िनयंýण पĦती आहे, जी उÂपादन ÿिøयांचे
िनयंýण करÁयासाठी Óयवसाय वापरते. ही ÿिøया क¸¸या माला ची खरेदी करणाöया
उÂपादकांपासून ते तयार वÖतूंचा साठा करणाöया िकरकोळ िवøेÂयांपय«त चालते; तसेच ही
पĦती úाहकापय«त तयार माल पुरवठा करÁयाने थांबते.
लॉिजÖटी³स काया«ची िवभागणी तीन िवभागामÅये केली जाते.
ते िवभाग खालीलÿमाणे आहेत:
१. भौितक िवतरण (Physical Distribution):
यामÅये वÖतू उÂपादकाकडून úाहकाकडे पाठिवÁयासाठी केलेÐया सवª काया«चा समावेश
होतो. या िवतरणामÅये िवपणन साखळीतील úाहक हा अंितम घटक असतो. भौितक
िवतरण िवपणन साखळीला úाहकाशी जोडते.
२. उÂपादन सहकायª / समथªन (Manufacturing Support):
उÂपादन ÿिøया चालू असलेÐया सामúीचे ÓयवÖथापन करणे आवÔयक आहे. उÂपादन
सहकायाªचा संबंध वÖतूचे काय, केÓहा आिण कधी उÂपादन केले जाईल या¸यांशी येतो.
याकरीता मु´य उÂपादन वेळापýक तयार केले जाते. ºयामुळे वेळेवर क¸चा माल, सूटे
भाग, इ. उपलÊध होतील व यामुळे उÂपादन कायª±मता वाढेल. munotes.in

Page 78

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
78 ३. खरेदी (Procurement):
पुरवठा साखळीचा हा भाग क¸चा माल, बदली भाग, कायª साधने व उÂपादन ÿिøयेसाठी
आवÔयक असलेÐया इतर वÖतूं¸या खरेदी संदभाªत आहे. या ÿिøयेला अंतगाªमी
लॉिजÖटी³स असे Ìहणतात. खरेदीमुळे अपेि±त माल उपलÊध होतो. खरेदी लॉिजÖटी³स
केवळ सामúी¸या खरेदीशी संबंिधत नाही. हे गोदामात आिण तेथून सामúीचे संचयन,
आयोजन आिण नौ-भरण देखील हाताळते.
ब) मािहती ÿवाह (Information flow):
मािहती ÿवाह Ìहणजे पुरवठादाराकडून úाहकाकडे आिण úाहकाकडून पुरवठादाराकडे
मािहतीचा ÿवाह होय. हा ÿवाह िĬ -िदशाÂमक आहे, Ìहणजेच तो पुरवठा साखळीत दोÆही
िदशेने वाहतो. मािहती ÿवाहामुळे दैनंिदन कायाªचे िनयोजन व िनयंýण यामÅये समÆवय
साधÁयास मदत होते. मािहतीचा ÿवाह जर अचुक झाला नाही तर लॉिजÖटी³स पĦतीत
केलेले ÿयÂन िनłपयोगी ठरतील.
लॉिजÖटी³स मािहतीमÅये दोन ÿकारचा मािहती ÿवाह असतो ते ÿकार खालीलÿमाणे
आहेत:
१. समÆवय ÿवाह (Co-ordination Flow):
संÖथेतील काय¥ एकिýत पार पाडÁयासाठी संÖथेतील काय¥ संयुिĉक करणे हा समÆवय
ÿवाहाचा हेतू आहे. उ¸च Öतराचे समÆवय नसेल तर कायª±मता साÅय होणार नाही.
मािहती ÿवाहाचा समÆवय हा आधार आहे. या¸या मदतीने संÖथेची धोरणाÂमक उिĥĶ्ये
आखÁयास व साÅय करÁयास सोपे जाते. संÖथेमÅये समÆवय ÿवाह योµय नसेल तर
कायª±मता सुधारणार नाही तसेच सामúीचा अनावÔयक अ ितवापर होÁयाची श³यता
वाढेल.
२. कायª आवÔयकता (Operational Requirement):
मािहती ÿवाहा¸या या दुसöया घटकामÅये úाहकाकडून मागणी िमळिवणे, मागणी पूतªता व
माल पाठवणी याकरीता काय¥ पार पाडली जातात.
याकरीता आवÔयक काय¥ खालीलÿमाणे आहेत:
(१) मागणी ÓयवÖथापन (Order Management):
मागणी ÓयवÖथापन ही मागणी िमळिवणे, úाहक मागणी पूतªतेवर ल± ठेवणे आिण úाहक
मागणी ÿमाणे पूतªता करणे अशी ÿिøया आहे. हे ÓयवÖथापन úाहक मागणी (Order)
करतो तेथून सुł होते व याचा शेवट úाहकाला मागणीÿमाणे वÖतू पोहोच करÁयाने होतो. हे
ÓयवÖथापन संपूणª úाहक मागणी पूतªतेमÅये समÆवय साधते. úाहक मागणीची अचूक नŌद
कłन तीची वेळेवर पूतªता करणे हा मागणी ÓयवÖथापनाचा महßवाचा हेतू आहे. हे मागणी
ÓयवÖथापन ÿभावी व योµय होÁयासाठी मािहती तंý²ान महßवाची भूिमका बजावते.
munotes.in

Page 79

लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ची ओळख
79 (२) मागणी पूणªÂवाची ÿिøया (Order Processing):
मागणी ÿिøया ही एक कायªपĦत (Workflow) आहे; ºयाची सुłवात úाहकाने मागणी
िदÐयानंतरच होते. úाहकाने मागणी िदÐयानंतर सामúी साठा आवÔयकते इतका आहे का
याची तपासणी केली जाते. तसेच मागणीÿमाणे उÂपादन ÿिøयेचे िनयोजन केले जाते.
संवेĶीत (Packing - वेĶन केलेÐया) वÖतूंची उचल (Picking) व नौ-भरण (Shipping)
ही काय¥ केली जातात. मागणी पूतªता काय¥ / सुिवधांना िवतरण क¤þ असेही Ìहणतात. úाहक
मागणी िमळिवÐयानंतर सामúी उचल, संवेष्टन, नौ-भरण हे Öतर पूणª केले जातात.
(३) िवतरण काय¥ (Distribution Operations):
उÂपादक िकंवा पुरवठादाराकडून सामúी िकरकोळ Óयापारी िकंवा िवतरण क¤þापय«त
आणली जाते. लॉिजÖटी³स मधील िवतरण काय¥ ही वÖतू िवकासापासून ते िवøì
Öथळापय«त वÖतू पोहचिवणे संदभाªत आहेत. अनावÔयक काय¥ टाळून वेळेवर मागणी पूतªता
करणे हा िवतरण कायाªचा हेतू असतो.
(४) सामúी ÓयवÖथापन (Inventory Management):
सामúी Ìहणजे साठा होय; जो साठा उÂपादनापूवê, नौ-भरणापुवê व िवøì पुवê गोदामामÅये
असतो. सामúी ÓयवÖथापन अनेक उिĥĶांसाठी केले जाते. ÂयामÅये ÿामु´याने सामúी खचª
कमी करणे, कमी साठा टाळणे, अती साठा टाळणे, ÿमािणत सामúी पातळी राखणे,
उÂपादनात सातÂय आणणे व मागणी पूतªता वेळेवर करणे ही उिĥĶ्ये आहेत.
(५) वाहतूक आिण नौ-भरण (Transportation and Shipping):
पुरवठा साखळीतून माल िफरत असताना Âयाचे ÓयवÖथापन वाहतूक लॉिजÖटी³स करते.
या लॉिजÖटी³सĬारे माल ůकĬारे असो, हवेतून असो अथवा बोटीĬारे असो तो सुरि±तपणे
व कायª±मतेने वाहतूक केला जाईल याची खाýी होते. वाहतूकì¸या या पĦती Óयवसाया¸या
गरजेनुसार लॉिजÖटी³समÅये वापरÐया जातात. िशपम¤ट (जहाजाने) पाठवलेला माल
(Ship ment ) Ìहणजे पाठवायचे उÂपादन, मग ते जल, हवाई रÖते िकंवा रेÐवे माग¥ असू
शकते.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ):
अ) åरकाÌया जागा भरा:
१. लॉिजÖटी³समुळे सामúीचा ÿवाह ____ ______ कडून उÂपादन संÖथेकडे होतो.
२. उलटे लॉिजÖटी³स मÅये __________ Óयवसाय संÖथेला माल परत करतो.
३. लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन ÿिøयेतील दोन परÖपर संबंिधत ÿिøया Ìहणजे सामúी
ÿवाह आिण ___________ ÿवाह होय.
४. मािहती ÿवाहाचा ___________ हा आधार आहे. munotes.in

Page 80

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
80 ५. लॉिजÖटी³स मधील िवतरण काय¥ ही वÖतू िवकासापासून ते _________
Öथळापय«त वÖतू पोहचिवणे संदभाªत आहेत.
ब) Óया´या िलहा:
१. लॉिजÖटी³स
२. लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन
३. सामúी ÿवाह
४. मािहती ÿवाह
५. मागणी ÓयवÖथापन
क) योµय जोड्या जुळवा: अ ब १. अंतगाªमी लॉिजÖटी³स अ बाजारपेठ संशोधन, खरेदी िनणªय, पुरवठादार ÓयवÖथापन, मागणी, मागणी पूतªता, इ. काय¥ २. बिहगाªमी लॉिजÖटी³स ब लॉिजÖटी³सची सवª काय¥ बाĻľोताथª (Out Sourcing) केली जातात ३. खरेदी लॉिजÖटी³स क क¸¸या माला¸या ÿवाह पूरवठादाराकडून उÂपादनासाठी िकंवा साठवणूकìसाठी ४. िवतरण लॉिजÖटी³स ड मागणी पूतªता, गोदाम साठवणूक, वाहतूक आिण इतर संबंिधत काय¥ ५. चौथा प± लॉिजÖटी³स इ उÂपादन ÿिøयेनंतर प³कामाल व संबंिधत मािहतीचा úाहकापय«त ÿवाह
५.४ ÖपधाªÂमक फायदे आिण ३ सी (COMPE TITIVE ADVANTAGES AND 3 C’s) क¸चा माल, सूटे भाग व प³का माल यां¸या खरेदीचे, हालचालीचे आिण साठवणूकìचे
धोरणाÂमक ÓयवÖथापन करणे Ìहणजे लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन होय. समान सेवा व वÖतू
पूरिवणाöया ÓयवसायांमÅये सÅया तीĄ Öपधाª आहे. या Öपध¥चा फायदा úाहकांना दज¥दार
वÖतू वाजवी िकंमतीने वेळेवर पुरवून उठिवता येईल. Ìहणजेच ÿभावी लॉिजÖटी³स
ÓयवÖथापन केÐयास Óयवसायात ÖपधाªÂमक फायदा उठिवता येईल.
ÖपधाªÂमक बाजारपेठेत यश संपादन करÁयासाठी ३ सी मॉडेल वापरता येईल. केÆहीची
ओÌहे (Kenichi Ohmae) याने िवकिसत केलेÐया या मॉडेलÿमाणे Óयवसायाने ÿमुख
तीन घटकांवर ल± क¤िþत केÐयास ÖपधाªÂमक फायदा उठिवता येऊ शकतो.
munotes.in

Page 81

लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ची ओळख
81 हे तीन घटक (3 Cs) खालीलÿमाणे आहेत:
 úाहक: Customers
 Öपधªक: Competitors
 कंपनी: Company
हे मॉडेल खालीलÿमाणे आहे: Customers (úाहक) िÖवकायª िकंमतीवर लाभ शोधÁयाची गरज मालम°ा आिण
वापर मालम°ा आिण वापर Company (कंपनी) Competitor (Öपधªक)
Customers (úाहक):
úाहक हा ÿÂयेक Óयवसायाचा क¤þिबंदू आहे. ÓयवसायामÅये úाहकाची भूिमका अितशय
महÂवाची असÐयाने Âयाची योµय काळजी घेणे व Âया¸या गरजांची पूतªता करणे आवÔयक
आहे. Öपध¥¸या काळात úाहकांना केवळ समाधान देऊन चालणार नाही तर आपÐया वÖतू
/ सेवा उपभोगाने úाहक आनंदी कसे होतील यावर भर िदला पािहजे.
Competitor (Öपधªक):
Öपधªक हा असा घटक आहे जो आपÐया खूप मागे आहे असे वाटते परंतू तो कधी
आपÐयापुढे जाईल हे कळतही नाही. याकåरता Óयवसाय संÖथेत आपÐया Öपधªकांना पूरेसे
जाणून घेणे गरजेचे असते. Öपधªक धोरणांचा अËयास करावा लागतो ºयामुळे Öपधªकांचे
सामÃयª व उिणवा ल±ात येतील. Öपधªकां¸या उिणवांचा फायदा उठिवता आला पािहजे.
Company (कंपनी):
संबंिधत सवª घटकांचा िवĵास संपादीत होईल. अशा पĦतीने कंपनीने सातÂयाने काय¥ व
ÿयÂन करणे आवÔयक आहे. असे केÐयास कंपनीला ÖपधाªÂमक फायदा उठिवता येईल.
याकरीता Óयवसाय संÖथेला इतरांपे±ा वेगळेपणा िनमाªण करÁयाची ±मता असावी लागेल.
Óयावसाियक यश संपािदत करÁयासाठी ÖपधाªÂमक फायदा उपयोगी पडतो.

मूÐय मूÐय खचª िविवधता munotes.in

Page 82

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
82 हा ÖपधाªÂमक फायदा खालीलÿमाणे असतो:
अ. उÂपादकता फायदा (Productivity Advantage):
मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन व िवतरण काय¥ करÁयासाठी कंपनीला आपÐया सवª ±मतांचा व
घटकांचा मह°म वापर करावा लागतो. यामुळे मयाªिदत घटकां¸या वापरातून उÂपादन व
िवøì वाढते. यािशवाय उÂपादन तसेच िवतरण खचªही कमी होतो. कमी खचाªत कंपनीला
अिधक नफा ÿाĮ होतो.
ब. मुÐयाधाåरत फायदा (Value Advantage):
वÖतूमÅये वेगळेपणा िनमाªण कłन úाहकाला वÖतूचे अिधक व वेगळे फायदे देता येतील
तसेच Öपध¥वरही मात करता येईल. Âयाÿमाणे वÖतूबरोबरच úाहकाला आवÔयक आिण
जाÖती¸या सेवा िदÐयास मूÐय वाढेल.
५.५ बदलते लॉिजÖटी³स पयाªवरण (CHANGING LOGISTICS ENVIRONMENT) लॉिजÖटी³स आिण पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आज पूवêपे±ाही जाÖत महÂवाचे आहे.
Óयवसाया¸या यशावर लॉिजÖटी³सचा वाढता कायाªÂमक, धोरणाÂमक व िव°ीय ÿभाव
ल±ात घेता Âयाचे महÂव वाढत चालले आहे. Óयवसाय वातावरण गितमान व सातÂयाने
बदलते आहे या बदलांचा पåरणाम लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापनावर मोठ्या ÿमाणावर होतो.
बदलÂया लॉिजÖटी³स वातावरणाशी संबंिधत अनेक धोरणाÂमक समÖया आहेत.
Âयापैकì काही महßवा¸या समÖया खालीलÿमाणे आहेत:
१. वेगाने वाढणारा úाहक आधार (Fast Growing Consumer Base):
सÅया úाहक केवळ दज¥दार वÖतुंचीच मागणी करत ना हीत तर Âयाचबरोबर जाÖती¸या
सेवांचीही मागणी करतात. वाढÂया लोकसं´येमुळे व इंटरनेट¸या वाढÂया वापरामुळे
Óयवसाय úाहक आधाåरत बनला आहे. दज¥दार वÖतुंबरोबर सवōÂकृĶ सेवा देÁयासाठी
संयुिĉक लॉिजÖटी³स धोरणे आखावी लागत आहेत व Âयांची वेळेवर अंमलबजावणी
करावी लागत आहे. Âयाचÿमाणे इले³ůॉिनक कॉमसª (इ-Óयापार) Óयवहाराला úाहक
ÿाधाÆय वाढले आहे. Âयामुळे लॉिजÖटी³स काया«ची Óयापकता वाढिवणे आवÔयक आहे.
२. जागितकìकरण (Globlisation):
जागितकìकरणाकडे वाढता कल ल±ात घेता लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन धोरणे बदलावी
लागत आहेत. जागितक Óयवसायात सामúी व घटक ľोत जगभर आहेत तसेच देशात व
देशाबाहेर उÂपादन आिण िवøì होत असÐयाने योµय लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापनाला पयाªय
रािहलेला नाही. जागितक कंपनीला जागितक बाजारपेठांचा शोध घेऊन नफा
कमिवÁयासाठी उÂपादन धोरणे व लॉिजÖटी³स धोरणे आखावी लागतात.
munotes.in

Page 83

लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ची ओळख
83 ३. लविचकता (Flexibility):
आधुिनक Óयवसाय Öथािनक पातळीपासून ते जागितक पातळीपय«त कायªरत आहे.
वेगवेगÑया िठकाणातील úाहकांना वेगवेगÑया वाहतूक साधनां¸या Ĭारे व वेगवेगÑया वेळी
माल पुरवठा करणे हे एक आÓहान आहे. याकरीता लविचक िवतरण साखळी व
लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापनाची गरज आहे.
४. मािहती तंý²ान (Information Technology):
मािहती तंý²ान ±ेýाची वाढ मागील काही वषाªत फार मोठ्या ÿमाणावर झाली आहे.
लॉिजÖटी³सवरील मािहती तंý²ानाचा वाढता ÿभाव ल±ात घेता अनेक मोठ्या कंपÆयांनी
ÿमािणत केलेली सॉÉटवेअसª लॉिजÖटी³समÅये वापरली जातात.
५. वाहकिवना वाहनांचा वापर (Use of Driverless Vehicles):
लॉिजÖटी³स उīोगात अनेक बदल होत आहेत. अīयावत तंý²ाना¸या वापराने वÖतू
पुरवठा जलद होत आहे. ÖपधाªÂमक फायदा उठिवÁयासाठी वेळेवर वÖतू पुरवठा गरजेचा
आहे. अīयावत तंý²ानाचा वापर कłन पुरवठ्यासाठी िवनावाहक वाहने वापरÁयाचा
ÿयोग होत आहे. उदा. अमेझॉनने űोनचा वापर पुरवठा करÁयासाठी चाचणी घेतली आहे.
६. पयाªवरणीय बदल (Ecological Changes):
लॉिजÖटी³स काय¥ पयाªवरण पूरक बनिवÁयाकडे कंपÆयांचा कल वाढत चालला आहे.
याकरीता लॉिजÖटी³स कायाªचा पयाªवरणावर होणारा दुÕपåरणाम टाळÁयासाठी हåरत
लॉिजÖटी³स पĦतéचा वापर होत आहे.
५.६ उलटे लॉिजÖटी³स (REVERSE LOGISTICS) उलटे (åरÓहसª) लॉिजÖटी³समÅये घटकांचा ÿवाह उलटा Ìहणजे उपभोगा¸या िठकाणाहóन
मुळ िठकाणी होतो. åरÓहसª लॉिजÖटी³स हा पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचा एक ÿकार
आहे जो úाहकांकडून माल परत िवøेते िकंवा उÂपादकांकडे हलवला जातो. एकदा
úाहकाला एखादे उÂपादन िमळाले कì, परतावा िकंवा पुनªवापर यासार´या ÿिøयांना
åरÓहसª लॉिजÖटी³सची आवÔयकता असते. सुłवातीला वÖतू िवकÐयानंतर ितचा
परतावा, पुनªिवøì, पुनªिनिमªती आिण नूतनीकरण, इ. चा समावेश उलट्या
लॉिजÖटी³समÅये होतो.
åरÓहसª (उलटे) लॉिजÖटी³स úाहकांसाठी परतावा ÿिøया सुलभ कł शकते. तसेच वÖतू
बदलून देणे िकंवा वÖतूचे पैसे परत करणे या ÿिøयाही सुलभ होतात. åरÓहसª लॉिजÖटी³स
अंितम úाहकापासून सुł होते. पुरवठा साखळीतून िवतरकाकडे िकंवा िवतरकांकडून
उÂपादकाकडे उलटा ÿवाह होतो. जेÓहा वÖतू अंितम वापरकÂया«कडून िवøेÂयाकडे व परत
उÂपादकाकडे जाते तेÓहा åरÓहसª लॉिजÖटी³स होते. इले³ůॉिनक कॉमसª (इ-Óयापारा)¸या
वाढीमुळे åरÓहसª लॉिजÖटी³सचे ÿमाणही वाढले आहे. कंपÆया úाहकांची िनķा
वाढिवÁयासाठी व परताÓयाशी संबंिधत नुकसान कमी करÁयासाठी उलटे लॉिजÖटी³सचा
वापर करतात. munotes.in

Page 84

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
84 åरÓहसª लॉिजÖटी³सचे घटक खालीलÿमाणे आहेत:
åरÓहसª (उलटे) लॉिजÖटी³स घटक (Reverse Logistics Components):
१. परतावा ÓयवÖथापन (Returns Management):
हे ÓयवÖथापन úाहकाने परत केलेÐया मालाचे आहे. यासाठी केलेली काय¥ िनयंिýत व
जलद करावी लागतात. हे ÓयवÖथापन एक सवªसमावेशक ÿिøया आहे ºयामÅये गुणव°ा
िनयंýण आिण सामúीचा माग घेणे (ůॅिकंग) समािवĶ आहे. श³यता वÖतू सदोष असेल तर
परतावा केला जातो.
२. परतावा धोरण आिण ÿिøया (Returns Policy and Process):
कंपनीचे परतावा धोरण व ÿिøया úाहकांना मािहती असणे आवÔयक आहे हे धोरण
पारदशê असावे तसेच कमªचाöयांनीही Âयांचे पालन करावे.
३. पुनªिनिमªती िकंवा नुतनीकरण (Remanufacturing or Refurbishment):
उलटे लॉिजÖटी³स¸या ÿकारात वÖतू पुनªिनिमªती, नुतनीकरण आिण पुनªरचना यांचा
समावेश होतो. उÂपादनांची दुłÖती, पुनªबांधणी आिण पुनªरचना केली जाते. कंपÆया इतर
उÂपादनांमधून अदलाबदल करÁयायोµय व पुÆहा वापरता येÁया जोगे भाग िकंवा सामúी
ÿाĮ करतात. पुनªरचनेमÅये उÂपादन भाग वेगळे केले जातात, साफ केले जातात व पुÆहा
एकý केले जातात.
४. संवेĶन ÓयवÖथापन (Packaging Management):
यामÅये कचरा आिण िवÐहेवाट कमी करÁयासाठी पॅिकंग सामúी¸या पुनªवापरावर ल±
क¤िþत केले जाते.
५. दुłÖती आिण देखभाल (िनगा) (Repairs and Maintenance):
काही उÂपादन करारांमÅये, úाहक आिण कंपÆया काही उपकरणे ठेवतात व समÖया
उĩवÐयास Âयाची दुłÖती करतात. परत केलेÐया वÖतूंचे पुनरावलोकन केÐयानंतर आिण
ते दुłÖत केले जाऊ शकते कì नाही हे ठरवÐयानंतर ते दुłÖती¸या िठकाणी हलवले जाते.
दुłÖती श³य नसÐयास िवकÁयायोµय भाग िवकले जातात.
संÖथेकरीता उलट लॉिजÖटी³सचे फायदे (Advantages of Rever se Logistics
for the organisation):
åरÓहसª लॉिजÖटी³स संÖथेकåरता महßवाचे आहे कारण ते मालाचा कायªøम ÿवाह राखते.
ÿिøया खचª कमी करते, मूÐय िनमाªण करते, जोखीम कमी करते आिण उÂपादनांचे जीवन
चø पूणª करते. उलट लॉिजÖटी³समुळे संÖथेला पयाªवरणीय, िव°ीय आिण सामािजक
फायदे होतात. Âयामुळे हे लॉिजÖटी³स संÖथे¸या वाढीत महßवाची भूिमका बजावते.
 उलट लॉिजÖटी³समुळे Óयापारी न िवकला गेलेला माल उÂपादकाला परत कł
शकतो. munotes.in

Page 85

लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ची ओळख
85  वÖतूचे जीवनचø िवÖतारÁयास åरÓहसª लॉिजÖटी³समुळे मदत होते.
 यामुळे úाहक िटकिवणे सोपे जाते.
 वÖतू दुłÖती वेळेवर कłन िदÐयाने úाहक िनķा संपािदत होते.
 úाहक ÿितिøया आजमावता येते व वÖतू परत करÁयाची कारणे समजतात.
५.७ सामúी िनयंýणाचे महÂव (IMPORTANCE OF INVENTORY CONTROL) सामúी िनयंýणाला साठा िनयंýण (Stock Control) असेही Ìहणतात. ÿÂयेक वÖतूची
साठा पातळी योµय राखÁयासाठी साठा पातळीचे ÓयवÖथापन केले जाते. सामúी िनयंýण
सामúी ÓयवÖथापनाचा भाग आहे.
Óया´या:
१. सामुúी ÓयवÖथापन Ìहणजे " िविवध वÖतूंची खरेदी करÁयाची वेळ आिण ÿमाण तसेच
कोणकोणÂया वÖतू आिण िकती ÿमाणात साठ्यामÅये ठेवÐया जाÓयात हे ठरवÁयाची
ÿिøया."
२. सामúी िनयंýणाला साठा तपासÁयाची िøया असे Ìहणतात. Óयवसायात योµय
ÿमाणात साठा उपलÊध आहे याची खाýी करÁयाची ही ÿिøया आहे. साठ्या¸या
अंतगªत मागणी व बिहगªत मागणी पुतªतेसाठी सामúी िनयंýण आवÔयक आहे. सÅया
कंपÆया सामúी ÓयवÖथापन सॉÉटवेअरचा वापर करतात ºयाĬारे सामúी िनयंýण
राखले जाते. सामúी संदभाªत समÖया टाळÁयासाठी सामúीवर वेळेवर व अचूक ल±
ठेवावे लागते.
सामúी िनयंýणाचे महßव:
सामúीवर पूरेसे ल± न ठेवÐयास अितसाठा व कमीसाठा या समÖया येऊ शकतात.
Âयामुळे सामúी िनयंýण काळाची गरज आहे.
खालील मुĥे सामúी िनयंýणाचे महßव ÖपĶ करतात:
१. मागणीतील चढ उतारांपासून संर±ण (Protection from fluctuations in
Demand):
अनेक वेळा मागणीचा अंदाज अचूक नसतो. मागणीचा अंदाज आिण वाÖतिवक मागणी
यामÅये थोडा फरक असतो. Âयामुळे सामúी¸या मागणीमÅये नेहमीच चढ-उतार होÁयाची
श³यता असते. सामúी साठा पूरेसा असÐयास हे चढ-उतार जुळवून घेतले जाऊ शकतात
Ìहणून सामúी िनयंýण कंपनीचे मागणीतील चढ -उतारापासून संर±ण करते.
munotes.in

Page 86

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
86 २. úाहकांना अिधक चांगÐया सेवा (Better Services to Customers):
सामúी िनयंýणामुळे क¸¸या मालाचा साठा पूरेसा ठेवता येतो. कंपनी ितचे उÂपादन वेळेत
पूणª कł शकते. Âयामुळे úाहकांना Âयां¸या अपेि±त वेळी माल पाठवणी करणे श³य होते.
यािशवाय úाहकांची अितåरĉ मागणी ही पूणª करता येऊ शकते.
३. उÂपादन काया«त सातÂय (Continu ity of Production Operations):
योµय सामúी िनयंýण केÐयास क¸¸या मालाचा ÿवाह सुरळीत व पूरेसा होतो. क¸¸या
मालाची कमतरता रहात नाही Âयामुळे उÂपादन काय¥ सातÂयाने होतात.
४. नुकसान होÁयाचा कमी धोका (Reduces Risk of L oss):
कालबाĻ िकंवा खराब झालेÐया वÖतूंमुळे úाहक मागणीवर पåरणाम होतो. तसेच असा
कालबाĻ व खराब क¸चा माल उपयोगात आणÁयास प³³या माला¸या दज¥वर दुÕपåरणाम
होतो. सामúी िनयंýण सातÂयाने साठ्यावर ल± ठेवते.
५. खेळÂया भांडवलाचा ÿभावी वापर (Effective Use of Working Capital):
योµय सामúी िनयंýण खेळÂया भांडवलाचा ÿभावी वापर करÁयास मदत करते. या
िनयंýणामुळे क¸चा माल, आवÔयक सािहÂय व इतर घटक यांचा योµय साठा राखÁयास
मदत होते. जाÖतीचा साठा टाळला जातो Âयामुळे खेळते भांडवल अडकून रहात नाही.
६. सामúी नुकसानावर ल± (Check on Loss of Material):
िनÕकाळजीपणामुळे िकंवा चोरी मुळे सामúी¸या नुकसानावर िनयंýण ठेवÁयास सामúी
िनयंýण मदत करते. जर योµय सामúी िनयंýण नसेल तर कमªचाöयांकडून िवशेषतः
भांडारात (Öटोअर-िकपéग िवभागात ), िनÕकाळजीपणा आिण चोरीची श³यता जाÖत
असते.
७. उÂपादन (प³का माल) (Output) चढ उतारांपासून संर±ण (Protects
Fluctuations in Output):
सामúी िनयंýण िनयोिजत उÂपादन आिण वाÖतिवक उÂपादन यां¸यातील अंतर कमी
करÁयाचा ÿयÂन कर ते.
खालील कारणांमुळे उÂपादन िनयोजनाÿमाणे होऊ शकत नाही:
 यंýसामúी अचानक खराब होणे
 सािहÂय पुरवठ्यात अडचणी
 अचानक कामगार संप
 वीज पुरवठ्यात िबघाड इ.
अशा पåरिÖथतीत िनयोिजत उÂपादन आिण वाÖतिवक उÂपादन यातील फरक साठा
असलेÐया सामúीने भरला जाऊ शकतो. munotes.in

Page 87

लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ची ओळख
87 ५.८ बूलÓहीप (बैलावर चाबूक फटकारÁयाचा) पåरणाम (BULL -WHIP EFFECT) बूलÓहीप हा शÊद वै²ािनक संकÐपनेतून तयार झाला आहे. चाबुक फटकारÁयाशी संबंिधत
असलेÐया भौितक शाľातील संकÐपेवłन या ÿभावाचे नाव देÁयात आले आहे. जेÓहा
चाबुक धरलेली Óयĉì चाबुक आपटते िकंवा हलिवते (फटकारते) तेÓहा तुलनेने लहान
हालचालéमुळे चाबुका¸या सुłवातीपासून शेवट¸या टोकापय«त लहरी िनमाªण होतात.
बूलÓहीप पåरणाम ही पुरवठा साखळी संदभाªतील संकÐपना आहे. िकरकोळ Óयापार
Öतरावरील मागणीत थोडा देखील बदल झाला तर Âयाचा पåरणाम घाऊक िवतरक आिण
पुरवठादार Öतरावरील मागणीमÅये देखील चढ उताराने होतो Ìहणजे िकरकोळ Öतरावरील
मागणीतील चढ उतार घाऊक Öतरावरील मागणीतील चढ उतारावर देखील मोठा पåरणाम
होतो.
पुरवठा साखळीमÅये उÂपादक पुरवठादार, घाऊक Óयापारी, िकरकोळ Óयापारी, िवतरक
असे घटक असतात. यापैकì कोणÂयाही घटकाने केलेÐया कृतीचा पåरणाम इतरां¸या
काया«वर होतो Âयामुळे या सवª घटकांमÅये योµय समÆवय असणे आवÔयक आहे. या
घटकांमÅये समÆवय नसÐयास Âयाचे बूलÓहीप पåरणाम हे ल±ण िदसून येते. उदा. úाहकाने
िकरकोळ Óयापाöयाकडे २० नगांची मागणी (ऑडªर) िदली. िकरकोळ Óयापारी घाऊक
Óयापाöयाला कदािचत ३० नगांची ऑडªर देईल आिण घाऊक Óयापारी उÂपादकाला ४०
नगांची ऑडªर देईल. या ऑडªर मधील तफावतीला बूलÓहीप पåरणाम Ìहणतात.
पुरवठा साखळीतील बूलÓहीप पåरणामाची कारणे:
१. आदान-ÿदानाचा अभाव (Lack of Communication):
पुरवठा साखळीतील घटकांमÅये योµय आदान-ÿदान नसÐयास िकंवा आदान-ÿदानाचा
अभाव असÐयास पुरवठा ÿिøया सुरळीत होणे अवघड होते. कदािचत वेगवेगÑया पुरवठा
साखळीतून वेगवेगळी उÂपादन ऑडªर िमळेल आिण मागणीनुसार उÂपादन व िवतरण
होणार नाही.
२. िकंमतीतील बदल (Price Va riations):
िवशेष सूट, सवलती, इ. मुळे úाहकांची नेहमीची खरेदी पĦत बदलते. अÐपकालावधीतील
ऑफर (देय ÿÖताव), सूट यांचा फायदा úाहकाला ¶यायचा असतो Âयामुळे संबंिधत
वÖतूंची मागणी वाढते. मागणी बĥलची आवÔयकता मािहती न िमळाÐयास Âयाÿमाणे
उÂपादन होत ना ही.
३. मागणी संदभाªतील मािहती (Demand Information):
बहòतांशी कंपÆया भिवÕयकालीन मागणीचे भािकत मागील मागणी¸या आधारे व ती
आकडेवारी पाहóन करतात. काही कारणांमुळे मागणीमÅये चढ उतार होऊ शकतात. याचा
िवचार केला जात नाही. munotes.in

Page 88

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
88 ४. परतावा धोरण (Return Policy):
बाजारपेठेत वÖतूचा तुटवडा होईल असा िवचार कłन úाहक अिधक मागणी करतात. परंतु
पुरेसा पुरवठा होत आहे असे आढळÐयास मागणी रĥ करतात.
५. गट मागणी (Batch Ordering ):
काही कंपÆया मागणी िनिमªतीची वाट बघतात Âयामुळे पुरवठादाराकडे लगेच ऑडªर देत
नाहीत. आठवड्याची िकंवा मिहÆयाची ऑडªर देतात. Âयामुळे मागणी व पुरवठा यामÅये
तफावत िनमाªण होते.
६. असंघटन (Disorganisation):
पुरवठा साखळीतील घटक कधी गरजेपे±ा जाÖत िकंवा कमी ऑडªर देतात. यामुळे मागणी
व पुरवठा यात अंतर िनमाªण होते.
बूलÓहीप पåरणामावर मात करÁयाची धोरणे (Strategies to Ov ercome Bull
Whip Effect):
१. úाहकाला जाणून घेणे (Know Customers):
पुरवठा साखळी अÿÂय± असेल तर उÂपादकाचा अंितम úाहकाशी ÿÂय± संपकª येत नाही;
Âयामुळे काही कंपÆया ÿÂय± úाहकाबरोबर Óयवहार करतात. यामुळे úाहका¸या खöया
गरजा व अपे±ा समजणे श³य होते व Âयानुसार पुरवठा केला जातो.
२. मयाªिदत खुले परतावा धोरण (Limited Free Return Policy):
काही úाहक सुłवातीला मोठी ऑडªर देतात व नंतर Âयातील काही िकंवा संपूणª ऑडªरच
रĥ करतात. बूलÓहीप पåरणामाचे हे महÂवाचे कारण आहे. Âयामुळे खुले परतावा धोरण
रोखले पािहजे िकंवा ते मयाªिदत ठेवले पािहजे.
३. तफावत कमी करणे (Reducing Variability):
िकंमतीतील चढउतारामुळे मागणीत चढ उतार होतो. मागणीत सातÂयाने चढ उतार
झाÐयास Âयाचा उÂपादन व पुरवठा यांवर पåरणाम होतो. Âयामुळे मागणीत तफावत येणार
नाही याची द±ता घेतली पािहजे.
४. अिनिIJतता कमी करणे (Reducing Uncertainty):
मागणी संदभाªतील मािहतीचे क¤िþकरण केले पािहजे. यामुळे अिनिIJतता कमी होईल.
पुरवठा साखळीतील ÿÂयेक घटकाला úाहक मागणीची मािहती िमळेल व Âयानूसार ÿÂयेक
घटकाला योµय मागणी भािकत करणे सोपे जाईल.
५. अīयावत मािहती तंý²ान (Advanced Information Technology):
इले³ůॉिनक कॉमसª (इ-Óयापार) सार´या अīयावत मािहती तंý²ान पĦतीचा वापर
केÐयाने पुरवठा साखळीतील घटक कमी झाले आहेत. कंपनी ÿÂय± úाहकांशी संपकª साधु munotes.in

Page 89

लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ची ओळख
89 शकते. Âयामुळे अंितम úाहकाची खरी गरज व अपे±ा समजते तसेच अīयावत
तंý²ाना¸या सहाÍयाने úाहक व कंपनी यांत दुतफê संवाद साधता येतो. यामुळे मागणी
भािकत, गोदाम ÓयवÖथापन तसेच वाहतूक ÓयवÖथापन योµय करता येतो.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ):
अ) खालील िवधान चूक कì बरोबर ते सांगा:
१. ÖपधाªÂमक बाजारपेठेत यश संपादन करÁयासाठी २ सी मॉडेल वापरता येईल.
२. दज¥दार वÖतुंबरोबर सवōÂकृĶ सेवा देÁयासाठी संयुिĉक लॉिजÖटी³स धोरणे आखावी
लागत आहेत.
३. लॉिजÖटी³स कायाªचा पयाªवरणावर होणारा दुÕपåरणाम टाळÁयासाठी रĉरंिजत
लॉिजÖटी³स प Ħतéचा वापर होत आहे.
४. सामúी िनयंýणाला साठा तपासÁयाची िøया असे Ìहणतात.
५. सामúी िनयंýणामुळे जाÖतीत जाÖत साठा राखला जातो.
ब) टीपा िलहा:
१. उÂपादकता फायदा
२. वाहकिवना वाहनांचा वापर
३. उलटे (åरÓहसª) लॉिजÖटी³स
४. सामúी िनयंýणाचे महßव
५. बूलÓहीप पåरणाम
क) थोड³यात उ°रे īा:
१. ३ सी (3 C) चे घटक ÖपĶ करा.
२. लॉिजÖटी³स वातावरणाशी संबंिधत धोरणाÂमक समÖया कोणÂया आहेत?
३. संÖथेकरीता उलट लॉिजÖटी³सचे फायदे नमूद करा.
४. उÂपादन िनयोजनाÿमाणे का होऊ शकत नाही ?
५. बूलÓहीप पåरणामावर मात करÁयाची धोरणे िवषद करा.
munotes.in

Page 90

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
90 ५.९ वाहतूक काय¥ (TRANSPORTATION FUNCTIONS) वाहतूकìची Óया´या:
१. बुकाªटª आिण मेडिलक यां¸या मते पåरवहनाची Óया´या , "गंतÓयÖथानावर
पोहोचÁयाचे साधन आिण गंतÓयÖथानावरील हालचालीचे साधन अशी केली जाऊ
शकते."
२. वाहतूक ही लोक िकंवा वÖतू एका िठकाणाहòन दुसöया िठकाणी नेÁयाची ÓयवÖथा
आहे.
वाहतूक हा लॉिजÖटी³सचा अितशय महÂवाचा भाग / घटक आहे. लॉिजÖटी³स खचाªमÅये
वाहतूक खचाªचा भाग मोठा आहे. रेÐवे, रÖते, जल, हवाई, पाईपलाईन हे वाहतूकìचे
महÂवाचे पाच ÿकार आहेत. यािशवाय अलीकडे वाहतूकìचे वेगवेगळे ÿकार वापरले जात
आहेत. यामÅये पॅकेज कॅåरअर, रोपवे, आंतर-रचना (इंटर-मॉडल) पĦत, रहदारी सं´या
(ůॅिफक ÓहॉÐयूम), इ. आधुिनक ÿकारांचा समावेश होतो. वÖतूचे Öवłप, वाहतूक दर,
वाहतूक ÿकार उपलÊधता, अंतर, पुरवठा गरज, इ. घटकांचा िवचार कłन वाहतूकìचा
ÿकार िनवडला जातो.
लॉिजÖटी³समÅये वाहतूकìची भूिमका अितशय महÂवाची आहे. कारखाने, पुरवठादार,
úाहक हे मोठ्या भौगोिलक ÿदेशात िवखुरलेले आहेत. उÂपादन व उपभोग एकाच िठकाणी
होत नसÐयाने तयार उÂपादनाची वाहतूक करणे आवÔयक आहे.
वाहतूक काय¥:
वाहतूकìचे मु´य कायª उÂपादने वेगवेगÑया बाजारपेठांमÅये वाहòन नेणे हे आहे.
याÓयितåरĉ खालील वाहतूकìची काय¥ देखील महÂवाची आहेत:
१. वÖतूची ताÂपुरती साठवणूक (Temporary Storage of Product):
वÖतूची ताÂपुरती साठवणूक करणे हे वाहतूकìचे कायª आहे. वाहतूक करताना ÿवासामÅये
माल ताÂपुरÂया कालावधीसाठी वाहòन नेणाöया साधनांमÅये ठेवावा लागतो.
२. िकंमतीत Öथैयªता (Stability in Prices):
वाहतूकìमुळे ºया िठकाणी मालाची टंचाई / मागणी आहे Âया िठकाणी माल वाहòन नेता येतो.
मालाची अशी हालचाल केÐयामुळे संपूणª देशात समान िकंमत राखÁयास मदत होते.
३. औīोिगक िवकास (Industrial Development):
वाहतूकìमुळे देशाचा औīोिगक िवकास सुलभ झाला आहे. उÂपादनासाठी आवÔयक घटक
वाहतूकìमुळे उपलÊध करता येतात. यािशवाय ते वेळेवर व योµय िÖथतीत उपलÊध होतात.
दळणवळणा¸या कायª±म साधनांिशवाय एवढा जलद औīोिगक िवकास होणे श³य नाही.
munotes.in

Page 91

लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ची ओळख
91 ४. वेळेची उपयुĉता िनमाªण करते (Creates Time Utility):
वेळेची उपयुĉता वाहतूकìĬारे तयार केली जाते. úाहकांना जेÓहा वÖतूची गरज असते तेÓहा
वाहतूकìĬारे वÖतू úाहकांना उपलÊध कłन िदली जाते.
५. जागा (Öथळ) उपयुĉता िनमाªण करते (Creates Pla ce Utility):
वाहतूकìमळे उÂपादन क¤þ व उपभोग क¤þ यातील अंतर भłन काढले जाते. उÂपािदत
केलेला माल आवÔयक असलेÐया उपभोगा¸या िठकाणी घेऊन जाÁयाचे काम वाहतूक
करते यामुळे Öथान उपयुĉता िनमाªण होते.
६. रोजगार िनिमªती करते (Generates Employment):
वाहतूक हा रोजगाराचा महÂवाचा ľोत आहे. वाहतूक व पुरक काय¥ करÁयासाठी अनेक
ÿकार¸या लोकांची गरज भासते. रÖते, िवमानतळ, रेÐवेमागª आिण जलमागª यांची देखभाल
करÁयासाठी देखील लोकांची गरज भासते. वाहने चालिवÁयासाठी चालकांची, मालाची
चढ-उतार करÁयासाठी कामगारांची गरज भासते.
७. राहणीमानाचा दजाª सुधारते (Increases standard of Living):
वाहतूकìमुळे लोकांना रोजगार िमळाला आहे. उÂपÆन िमळाÐयाने Âयां¸या राहणीमानाचा
दजाª सुधारला आहे. वाहतूकìमुळे लोकांना बाजारपेठेत दज¥दार वÖतू उपलÊध होतात.
Âयांचा उपभोग घेतÐयाने राहणीमान सुधारते. तसेच वाहतूक सुिवधेमुळे लोक आिथªक व
सामािजक कायाªत सहभागी होऊ शकतात.
५.१० वाहतूक सुिवधा - Öवłपे (TRANSPORT INFRASTRUCTURE - FORMS) वाहतूक सुिवधामÅये Ìहणजे वाहतूक पĦतीला सहकायª करणारी रचना होय. वाहतूक
पायाभूत सुिवधांमÅये रÖते, रेÐवे, हवाई मागª, जलमागª, कालवे यांचा समावेश होतो.
Âयाचÿमाणे िवमानतळ, रेÐवे Öथानके, बस Öथानके, गोदाम, ůकéग, टिमªनल, इंधन गोदी,
इ. सार´या Öथानकांचाही समावेश होतो.
सवª भौगोिलक Öतरांवर िवशेषतः ÿादेिशक आिण Öथािनक पातळीवर आिथªक िवकास
साधÁयासाठी वाहतुकìची पायाभूत सुिवधा गरजेची आहे.
वाहतुकìची सुिवधा Öवłपे खालीलÿमाणे आहेत:
(१) रÖते वाहतूक (Road Transport):
रÖÂयांचा वापर कłन माल व लोकांची वाहतूक केली जाते. Öथािनक पातळी, ÿादेिशक
पातळी व राÕůीय पातळीवर वाहतूक करÁयासाठी रÖते वाहतूक केली जाते.
फायदे:
 रÖते वाहतूकìसाठी कमी गुंतवणूक लागते. munotes.in

Page 92

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
92  घरपय«त माल पोहचिवता येतो.
 úामीण भागातही वाहतूक करता येते.
 कमी अंतरा¸या वाहतूकìसाठी उपयुĉ सुिवधा आहे.
 वÖतू संवेĶन खचª कमी येतो.
 वÖतू खराब होÁयाची श³यता कमी असते.
 Óयĉì¸या सोयीनुसार वाहतूक वेळ व मागª िनवडता येतो.
तोटे:
 अिधक अंतरासाठी सोयीÖकर नाही.
 रÖते अपघाताचे ÿमाण जाÖत आहे.
 हवामानातील बदल वाहतूकìवर पåरणाम करतात.
 वाहतूकì¸या इतर ÿकारांपे±ा रÖते वाहतुकìची गती कमी आहे.
(२) रेÐवे वाहतूक (Railway Transport):
रेÐवे वाहतूक जगातील जुÆया वाहतूक पĦतीतील एक सवाªत जुनी पĦत आहे. वÖतू आिण
सेवांचे िवतरण करÁयासाठी ती खूप ÿभावी आहे; ºयामुळे रेÐवे वाहतूक एक लोकिÿय
सुिवधा बनली आहे. देशा¸या Óयापार व वािणºय कायाªमÅये रेÐवे वाहतूकìची भूिमका
अितशय महÂवाची आहे.
फायदे:
 कमी खचाªत वाहतूक होते.
 पयाªवरण पूरक वाहतूक सुिवधा आहे.
 िवभागीय Óयापकता मोठी आहे.
 अवजड वÖतूं¸या वाहतूकìस रेÐवे सुिवधा उपयुĉ आहे.
तोटे:
 मोठ्या ÿमाणावर भांडवल गुंतवणूकìची गरज लागते.
 Óयĉì¸या सोयीनुसार वेळ व मागª बदलता येत नाही.
 घरोघरी सेवा पुरिवता येत नाही.
 कमी अंतरा¸या ÿवासासाठी उपयुĉ नाही.
 úामीण व डŌगराळ भागात सेवा उपलÊध नाही / मयाªिदत आहे. munotes.in

Page 93

लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ची ओळख
93 (३) हवाई वाहतूक (Air Transport):
ÿवासाचा सवाªत अलीकडचा मागª Ìहणजे हवाई वाहतूक. हवाई वाहतूकìचे असामाÆय
वैिशĶ्य Ìहणजे Âया¸या कायाªसाठी िविशĶ पृķभागा¸या पदपथ / łळ (ůॅक)ची आवÔयकता
नसते. उÂपादने देशाबाहेर पाठवायची असÐयास वाहतूकìचा हा ÿकार िनवडला जातो.
तंý²ाना¸या ÿगतीमुळे वाहतूक सुलभ व सोयीÖकर बनली आहे.
फायदे:
 सवाªत जलद वाहतूक ÿकार आहे.
 आंतरराÕůीय वाहतूकìसाठी उपयुĉ आहे.
 सुरि±तता उपलब्ध आहे.
 मौÐयवान वÖतूं¸या वाहतूकìसाठी सोयीÖकर ÿकार आहे.
तोटे:
 वाहतूकìचा सवाªत धोकादायक ÿकार आहे.
 वाहतूक खचª अिधक आहे.
 अवजड वÖतूं¸या वाहतूकìसाठी उपयोगी नाही.
 मोठ्या ÿमाणावरील गुंतवणूकìची गरज आहे.
(४) जल वाहतूक (Water Transport):
समुþ, नदी, सरोवर िकंवा कालवा यांतून बोट, जहाज िकंवा बाजªĬारे ही वाहतूक केली
जाते. क¸चा माल, प³का माल व लोकांची वाहतूक मोठ्या ÿमाणावर करÁयासाठी जलमागª
िनवडला जातो.
फायदे:
 आिथªक ŀĶ्या परवडणारा वाहतूक ÿकार आहे.
 वÖतू साठवणूक ±मता अिधक आहे.
 पयाªवरण पूरक वाहतूक ÿकार आहे.
 देशाअंतगªत व देशाबाहेर वाहतूकìसाठी उपयुĉ आहे.
तोटे:
 नाशवंत वÖतूं¸या ÿवासासाठी उपयुĉ नाही.
 माल पाठवÁयास उशीर होऊ शकतो. munotes.in

Page 94

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
94  बंदरे व आवÔयक सुिवधा उपलÊध असाÓया लागतात.
 घरपोच सेवा पुरिवता येत नाही.
(५) रोपवे वाहतूक (Ropeway Transport):
रोपवे हे एक उद्úहण (उचलून वर नेणारे) साधन आहे. ºयाचा वापर हल³या वÖतू व
लोकां¸या वाहतूकìसाठी केला जातो. रोपवेमुळे डŌगराळ भागात, नदी व नाले यां¸यावłन
वाहतूक केली जाते.
फायदे:
 सरासरी वाहतूक खचª कमी येतो.
 कमी अंतरासाठी सोयीÖकर पĦत आहे.
 पयाªवरण पुरक वाहतूक पĦत आहे.
 जलद वाहतूक करता येते.
तोटे:
 ऐितहािसकŀĶ्या महÂवा¸या Öथळांचे नुकसान करते.
 वाहतूक ±मता कमी असते.
 अवजड वÖतू वाहतूकìसाठी व अिधक अंतरासाठी उपयुĉ नाही.
५.११ वाहतूक िनणªयातील सहभागी घटक (PARTICIPANTS IN TRANSPORTATION DECISION) वाहतूक सुिवधा वेळ व Öथळ उपयुĉता िनमाªण कłन वÖतूचे मूÐय वाढिवतात. वाहतूकì
संदभाªत योµय िनणªय घेणे आवÔयक आहे.
या वाहतूक िनणªयात खालील महÂवा¸या घटकांचा समावेश होतो: जनता सरकार माल पाठवणारा मÅयÖथ माल घेणारा इंटरनेट munotes.in

Page 95

लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ची ओळख
95 माल पाठवणारा (Consignor - िशपर / कÆसायनर ):
मूळ िठकाणाहóन मु³कामा¸या िठकाणी माल कमीत कमी खचाªत हलिवणे हे माल
पाठवणाöयाचे उिĥĶ असते. योµय वेळी माल उचलणे, वेळेवर माल पाठिवणे, माल ÿवास,
वेळेचे संभाÓय िनयोजन करणे, नुकसान न होÁयाची काळजी घेणे व आवÔयक मािहती देणे,
इ. काय¥ पार पाडली जातात.
मÅयÖथ (Agent / Carrier):
माला¸या हालचालीतून अिधकािधक उÂपÆन िमळिवणे हा मÅयÖथाचा उĥेश असतो.
याकåरता कामगार, वाहने, इ. वरील खचª कमीत कमी कłन जाÖत िकंमत आकारली जाते.
मालाची हालचाल गोदामातून रेÐवे, जहाज, ůक, इ. पयªत करÁयाची जबाबदारी
मÅयÖथाची असते. यािशवाय गरजेनुसार व िनधी उपलÊधतेनुसार वाहतूकìचा सवōÂकृĶ
पयाªय िनवडÁयासही मÅयÖथ मदत करतात.
सरकार (Government):
वाहतूक सुिवधेचा अथªÓयवÖथेवर पåरणाम होत असÐयाने वाहतूक िनणªयात सरकारचाही
सहभाग असतो. िÖथर व कायª±म वाहतूक सुिवधा असÐयास आिथªक वाढ सातÂयाने
होÁयास मदत होते. यािशवाय, वÖतू पुरवठा संपूणª देशात वेळेवर व सुरळीत होतो आिण
िकंमतीत Öथैयªता येते. सरकार िविवध सावªजिनक वाहतूक सुिवधा पुरिवते. सावªजिनक
वाहतूक सुिवधेचे िनयोजन, Âयाकरीताचे आवÔयक बांधकाम व कायªवाही सरकारी
पातळéवर होत असते.
जनता (Public):
जनता वÖतू व सेवांची मागणी करते व वाहतूक गरज िनमाªण होते. वाहतूक खचª कमी कłन
वाजवी िकंमतीत वÖतू व सेवा उपलÊध होतील या¸याशी जनतेचा संबंध येतो.
माल घेणारा (Consignee - कÆसायनी):
माल ताÊयात घेणे ही माल घेणाöयाची जबाबदारी आहे. सीमाशुÐक, जकात व कर भरणे ही
काय¥ Âयास करावी लागतात. माल घेणारा माल िवकला गेÐयानंतर मालाचे पैसे माल
पाठवणाöयाला देतो. मालाची मालकì तोपय«त हÖतांतåरत होत नाही.
इंटरनेट (Internet):
वाहतूक िनणªयातील सहभागी घटकांना जोडÁयाचे काम इंटरनेट हे दळण-वळणाचे माÅयम
करते. सहभागी घटकांना आवÔयक ती मािहती पुरिवÁयाचे कायª इंटरनेट करते. इंटरनेट¸या
माÅयमातून मािहतीतील अंतर भłन िनघते व मागणी आिण पुरवठा यामÅये योµय संतुलन
राखता येते.
वाहतूक िनणªयात सहभागी घटकांना एकम¤कांमÅये सुसंवाद राखणे आवÔयक आहे. अÆयथा
Âयां¸यामÅये वाद िनमाªण होÁयाची श³यता आहे; ºयाचा दुÕपåरणाम वाहतूक ÓयवÖथेवर
होईल. munotes.in

Page 96

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
96 ५.१२ सारांश (SUMMARY) लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन काळाची गरज आहे. Óयवसायाची कायª±मता वाढिवÁयासाठी,
कमी खचाªत अिधक उÂपादन सातÂयाने घेÁयासाठी, úाहकां¸या वाढलेÐया गरजा वेळेवर
पुतªतेसाठी व सवª संबंिधत घटकांना समाधान देÁयासाठी ÿभावी लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापन
करणे आवÔयक आहे. पुरवठा साखळीतील लॉिजÖटी³स Óयवसायास ÿिøया गुणव°ा
सुधाłन बदलांशी जुळवून घेÁयास मदत करते. यािशवाय पुरवठा साखळीतील समÖयांचे
िनराकरण करÁयासाठी हे ÓयवÖथापन उपयुĉ आहे.
५.१३ ÖवाÅयाय (EXERCISE ) अ) िदलेÐया पयाªयातून योµय पयाªय िनवडून åरकाÌया जागा भरा.
१. पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनामÅये ------------- सहयोग हे एक महÂवाचे ±ेý बनले
आहे.
अ) वाहतूक
ब) िकरकोळ िवøì
क) कामगार
ड) यापैकì काही नाही
२. उलटे लॉिजÖटी³स आवÔयक आहे कारण ------------- .
अ) माल िवकला गेला नाही
ब) माल खराब आहे
क) मालाचा पुनªवापर करता येतो
ड) यापैकì काही नाही
३. संबंिधत खचª राखून माला¸या हालचालीतून जाÖतीत जाÖत उÂपÆन िमळिवणे हे ----
--------- चे उिĥĶ आहे.
अ) जहाजावłन माल पाठिवणारा
ब) वाहक
क) ÿाĮकताª
ड) सरकार
munotes.in

Page 97

लॉिजÖटी³स (पुरवठा) ची ओळख
97 ४. पुरवठा साखळीतील तीन C पैकì ------------- हा C (सी) नाही.
अ) Customer Service - úाहक सेवा
ब) Communication - आदानÿदान
क) Control - िनयंýण
ड) Conversation - वाताªलाप
५. लॉिजÖटी³स मÅये पुरवठा साखळीतील ------------- ¸या ÿवाहाचा समावेश होतो.
अ) वÖतू
ब) सेवा
क) रोकड
ड) यापैकì काही नाही
ब) खालील िवधाने सÂय िकंवा असÂय ते िलहा.
१. पुरवठा साखळी ही संकÐपना लॉिजÖटी³स पासून िवकिसत झाली आहे.
२. जल वाहतूक हा वाहतुकìचा सवाªत खिचªक ÿकार आहे.
३. मटेåरअल हा औīोिगक संÖथे¸या ५ M (एम) पैकì आहे.
४. वÖतू आिण सािहÂया¸या पुनªवापर संदभाªतील सवª काया«ना åरÓहसª (उलटे)
लॉिजÖटी³स Ìहणतात.
५. फोरेÖटर इफे³ट (Forrester Effect) ला बूलÓहीप ईफे³ट असे Ìहणतात.
५.१४ संदभª (REFERENCES)  Izwan Azmi, ‘Logistics and Supply chain management: The
Importance of integration for business processes’ December 2017 ,
Journal of Emerging Economics and Islamic Research.
 Sunil Kant Verma, ‘Logistics and Supply Chain Manageme nt’, July,
2022 , Tech -Neo publications.
 Jose Franics, ‘Basics of Logistics and Supply Chain Management’,
January 2022 , Kolkatta press Books.
 V.V. Sople, ‘Logistics Management’, January 2022 , Pearson
Education India.
 John Joseph Coyle, ‘A Logistics Approach to Supply Chain
Management’, December 2009 , Thomson Press (India) Ltd.

***** munotes.in

Page 98

98 ६
गोदाम, आवेĶन आिण सामúी ÓयवÖथापन
(WAREHOUSING, PACKAGING AND
MATERIALS MANAGEMENT)
घटक संरचना
६.० उिĥĶ्ये
६.१ ÿÖतावना
६.२ गोदामाची काय¥
६.३ गोदाम ÿिøयेतील कामे
६.४ आवेĶन संकÐपना
६.५ úाहकोपयोगी वÖतू आिण औīोिगक वÖतुंचे आवेĶन
६.६ आवेĶनाचे महÂव
६.७ सामúी िनयोजनावर पåरणाम करणारे घटक
६.८ सामúी संर±ण व जतन
६.९ सामúी हाताळणी
६.१० सारांश
६.११ ÖवाÅयाय
६.१२ संदभª
६.० उिĥĶ्ये (OBJECTIVES)  िवīाथा«ना गोदाम सुिवधेची ओळख कłन देणे.
 िवīाथा«ना गोदाम काय¥ ÖपĶ कłन देणे.
 िवīाथा«ना आवेĶन संकÐपनेची ओळख कłन देणे व Âयाचे महÂव िवषद करणे.
 सामúी िनयोजनाची िवÖतृत मािहती देणे.
 सामúी हाताळणी पĦतीवर पåरणाम करणारे घटक ÖपĶ करणे.
६.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) उÂपादन ÿिøया कमी खचाªत करÁयासाठी क¸चा माल, सूटे भाग, घटक आिण प³का माल
यांची योµय साठवणूक करणे गरजेचे असते; ºयाकåरता गोदाम सुिवधा आवÔयक असते.
वÖतू िवतरण, साठवणूक, िवøì व उपयोग ÓयविÖथत Óहावा याकåरता वÖतू संर±ण munotes.in

Page 99

गोदाम, आवेĶन आिण सामúी ÓयवÖथापन
99 महÂवाचे ठरते. वÖतू संर±णाकåरता वÖतू आवेĶन केले जाते. साठवणूक, आवेĶन व
हाताळणी ही लॉिजÖटी³स (रसद पुरवठा) ÿिøयेतील अितशय महÂवाची काय¥ आहेत.
६.२ गोदामाची काय¥ (FUNCTIONS OF WAREHOUSE) सामúी साठिवणे Ìहणजे गोदाम कायª होय. क¸चा माल व प³का माल संúहीत करÁयासाठी
गोदाम कायª केले जाते. मालाची मुळ गुणव°ा, मूÐय आिण उपयुĉता िटकवून ठेवÁयासाठी
पĦतशीर व शोľोĉ पĦतीने गोदामामÅये माल साठवून ठेवला जातो. मागणीÿमाणे पुरवठा
योµय वेळी झाला पािहजे यासाठी, मालपातळी पुरेशी राखणे आवÔयक आहे. गोदाम सुिवधा
पुनªसाठा व पुरवठा यासंदभाªत िनणªय ¶यायला मदत करते. गोदाम Ìहणजे अशी जागा जी
माल ठेवÁयासाठी / जमा करÁयासाठी वापरली जाते.
Óया´या:
१. कोिलÆस इंúजी शÊदकोषाÿमाणे, कोठारीकरण / गोदामीकरण (वेअरहाउिसंग)
Ìहणजे, "मोठ्या ÿमाणात माल साठवून ठेवÁयाची कृती िकंवा ÿिøया जेणेकłन ते
नंतर िवĉ येईल िकंवा वापरता येईल."
२. आर. इ. मफê यां¸या मते, ‘कोठारीकरण / गोदामीकरण (वेअरहाउिसंग) हे वÖतुं¸या
िवतरणा¸या माÅयमामÅये संचयन (साठा) करÁया¸या कायाªशी संबंिधत आहे’.
गोदाम सुिवधा हा लॉिजÖटी³स मधील महÂवाचा घटक आहे. इले³ůॉिनक कॉमसª (इ-
Óयापारा)मÅये या कायाªचे महÂव वाढले आहे. गोदाम ही केवळ एक साठवणूकìची जागा
नसून वेळ उपयुĉता िनमाªण करणारा घटक आहे. वÖतू सुरि±त व कायª±मपणे
ठेवÁयासाठी गोदाम ही एक सुिनयोिजत केलेली जागा आहे.
वÖतू उÂपादन झाÐयापासून ते वÖतू अंितम úाहकांपय«त िवतåरत करÁयासाठी अनेक
गोदाम काय¥ करावी लागतात.
गोदामाची काय¥ खालीलÿमाणे आहेत:
१. जाÖती¸या वÖतुंची साठवणूक (Storage of Surplus Goods):
गोदामाचे मूलभूत कायª अितåरĉ माला¸या साठवणूकìची सोय उपलÊध कłन देणे हे आहे.
बहòतांशी उÂपादक मागणी येईल या अपे±ेने अगोदरच उÂपादन कłन ठेवतात. हा अितåरĉ
माल गोदामामÅये साठवून ठेवला जातो. यािशवाय हंगामी मागणी, अिनयिमत मागणी, वÖतू
िÖथती, सĘा खरेदी, इ. कारणांमुळे वÖतू साठवणूक गोदामामÅये करावी लागते.
२. िकंमत Öथैयªता (Price Stabilization):
गोदामामुळे बाजारातील वÖतुं¸या िकंमती िÖथर राहÁयास मदत होते. ज¤Óहा बाजारपेठेत
मालाचा पुरवठा जाÖत असतो, तेÓहा गोदामांमÅये काही साठा कłन वÖतुं¸या िकंमतीत
होणारी घसरण टाळता येते. Âयाचÿमाणे मागणी वाढÐयास गोदामातील माल बाजारपेठेत munotes.in

Page 100

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
100 आणता येतो व िकंमतीतील वाढ टाळता येते. अशा ÿकारे गोदामे िकंमती िÖथर ठेवÁयास
मदत करतात.
३. जोखीम पÂकरणे (Risk Bearing):
जोखीम पÂकरणे हे अÂयंत महÂवाचे गोदाम कायª आहे. जेÓहा Óयापारी माल गोदामा¸या
र±काकडे सोपिवतो तेÓहा साठवलेÐया मालाचे नुकसान िकंवा नासधूस / खराबी होÁयाची
जोखीम गोदाम र±काकडे (Warehouse Keeper) जाते.
४. कजª सुिवधा (Loan Facility):
Óयापारी गोदामामÅये असलेÐया मालाला तारण ठेवून कजª िमळवू शकतात. यामुळे Âयांची
अÐपकालीन िव° गरज पूणª होते. Âयांची खेळÂया भांडवलाची गरज काही ÿमाणात पूणª
झाÐयाने क¸चा माल खरेदी कłन ते उÂपादन सुł शकतात.
५. आयातदार व िनयाितदारांना फायदे (Advantages to Importers and
Exporters):
आयातदार आयात केलेला माल बंदरावरील गोदामांमÅये ठेवू शकतात. जेÓहा ते आयात
शु³ल भरतात तेÓहा हा माल सोडला जातो. तसेच िनयाªतदारांनाही माल जहाजावर
टाकÁयापूवê माल गोदामांमÅये ठेवावा लागतो.
६. मालाचे संर±ण (Protection of Goods):
धुळ, उÕणता, उंदीर, इ. कारणांमुळे होणारे मालाचे नूकसान व खराबी गोदामामुळे टाळली
जाते. गोदाम कायª पĦतशीर व शाľोĉ पĦतीने केले जाते. Âयामुळे गोदामामÅये माल
सुरि±त राहतो. वÖतूचे Öवłप व िÖथती ल±ात घेऊन गोदामामÅये वÖतूची योµय मांडणी
केली जाते.
७. वेळेची उपयुĉता िनमाªण करते (Creates Time Utility):
मालाला मागणी येईपय«त माल गोदामामÅये ठेवला जातो. यामुळे वेळ उपयुĉता िनमाªण
होते. एकदा मागणी आÐयावर योµय िठकाणी मालाची वाहतूक व पुरवठा केला जातो.
६.३ गोदाम ÿिøयेतील कामे (OPERATIONS OF WAREHOUSE) वÖतू उÂपादन व वÖतू उपभोग एकाचवेळी होत नाही; यामÅये वेळेचे अंतर असÐयाने वÖतू
गोदामामÅये ठेवली जाते. तसेच उÂपािदत वÖतू लगेच िवकली जात नाही Âयामुळे ितची
साठवणूक करावी लागते. योµय िठकाणी वÖतू साठवून ठेवली जाते Âया जागेला गोदाम असे
Ìहणतात. काही वÖतुं¸या बाबतीत उÂपादन हंगामी असते परंतु मागणी वषªभर असते;
Âयासाठी गोदाम सुिवधा लागते तर काही वÖतुं¸या बाबतीत उÂपादन वषªभर सातÂयाने चालू
असते; परंतू मागणी माý हंगामी असते अशा उÂपादीत वÖतुंची साठवणूक करावी लागते.
मागणी येईल असा अंदाज बांधून उÂपादन चालू ठेवले जाते. munotes.in

Page 101

गोदाम, आवेĶन आिण सामúी ÓयवÖथापन
101 गोदाम ÿिøयेत अनेक िवभागांचा समावेश आहे. ºयां¸या माÅयमातून िविवध कामे पार
पाडली जातात.
ही कामे खालीलÿमाणे आहेत:
१. माल िमळिवणे (Goods Receipt):
पूरवठादाराकडून माल घेतला जातो. मालासोबत चलन पाठिवले जाते. आलेÐया मालाची
नŌद आवक माल नŌदपýका मÅये (Inward Consignment Register) केली जाते.
आलेला माल मागणी केÐयाÿमाणे आहे का याची तपासणी केली जाते. भांडारपाल
आलेÐया मालाची नŌद / िटÈपण (Goods Receipt Note) (GR N) तयार करतो व दजाª
िनयंýण िवभागाला पाठिवतो.
२. पूरवठादाराला मालाचे पैसे देणे (Supplier Payment):
दजाª िनयंýण िवभागाने माल तपासÐयानंतर दजाª खाýी झाÐयास पूरवठादाराला मालाचे
पैसे िदले जातात. मालाचे बील व आलेÐया मालाची नŌद / िटÈपण (GRN) यात तफावत
नसÐयास हे पैसे िदले जातात.
३. नŌदी ठेवणे (Record -keeping):
सवª िवभागांना योµय िनयोजन व िनयंýण करÁयासाठी मालासंदभाªतील अचूक मािहतीची
गरज असते. माल िमळाÐयावर आलेले नग, ठेवलेली जागा, इ. मािहती कंपनी¸या मािहती
पĦतीमÅये नŌद केली जाते. ÿÂयेक ÿकार¸या सामúीची नŌद केली जाते. ÿÂयेक ÿकार¸या
सामúी नŌदीसाठी Öवतंý कणगा पýक (Bin Card) तयार केले जाते. आलेला माल व
िदलेला माल या¸या नŌदी या पýकावर ठेवÐया जातात. माल नग व िकंमत यांची िवÖतृत
मािहती भांडार खातेवही (Store Ledger) मÅये ठेवली जाते.
४. माल देणे (Issue of Materials):
माल देÁया¸या ÿिøयेवर िनयंýण ठेवले जाते. सामुúी मागणी पý (Material Requisition
Note) आिण सामुúी Öथलांतर पýा¸या (Material Transfer Note) माÅयमातून हे
िनयंýण ठेवले जाते. माल देÁयासाठी तयार झाला कì (Packing Slip) आवेĶन िचęी
तयार केली जाते.
गोदामातील कागदपýांची पूतªता अचूक व योµय वेळी करावी लागते. आलेÐया मालाची नŌद,
मालाची तपासणी, माल साठवणूक व माल पाठवणी योµय झाली आहे याची खाýी या
कागदपýांमुळे होते.
६.४ आवेĶन संकÐपना (CONCEPT OF PA CKAGING) आवेĶन ही वÖतूला धारक / पाý / बरणी / सामावेĶक, आवरण, खोका / पेटीमÅये
घालÁयाची ÿिøया आहे. सवªसाधारणपणे आवेĶनासाठी खोका / पेटी, सुती, डबा, काच munotes.in

Page 102

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
102 िकंवा ÈलािÖटक¸या बाटÐया, ताग िकंवा ÈलािÖटक¸या िपशÓया, िलफाफे, आवरण /
आ¸छादन आिण धारक / पाý / बरणी / समावेĶक यांचा वापर केला जातो.
िफलीप कोटलर ¸या मते, “संर±ण, सुिवधा आिण अथªÓयवÖथा हे तीन मुलभूत उĥेश
आवेĶनाशी संबंिधत होते.”
ÓयापारीिचÆहांकन (Branding) िनणªय झाÐयानंतर आवेĶन आिण खूण/ िनद¥शक िचęी /
लेबल लावणे (Label ling) हे िनणªय घेतले जातात. आवेĶना¸या आधुिनक पĦतीमुळे
उÂपादकाला आपली वÖतू ÿितÖपधा«पे±ा वेगळी करता येते. आवेĶन िनणªय घेताना
आवेĶनाचे रेखांकन आिण आवरण याबĥल िनणªय घेतले जातात.
वÖतू अंितम úाहकापय«त पोहचिवÁयासाठी ितचे आवेĶन करावे लागते. आवेĶन या
िøयेमÅये वÖतू हाताळली जाते. आवेĶन Ìहणजे केवळ वÖतूला आवरण घालणे नÓहे तर ती
िवपणनाची गरज बनली आहे. सÅया¸या काळात Öपधाª तीĄ वाढली आहे आिण लोकांचा
राहणीमानाचा दजाª उंचावला आहे Âयामुळे आवेĶनाचे महÂव वाढले आहे.
लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापनात आवेĶन Ìहणजे िवतरण, साठवणूक, िवøì आिण वापरासाठी
वÖतुंना आवरण घालून संरि±त करणे. आवेĶनामÅये रेखांकन, आवेĶन तयार करणे व
Âयाचे पåर±ण करणे ही काय¥ केली जातात. िकरकोळ Óयापार साखळीची कायª±मता व
पåरणामकारकता यावर आवेĶनाचा ÿभाव फार मोठा अलतो. लॉिजÖटी³स
ÓयवÖथापनातील आवेĶनाची भूिमका अनÆयसाधारण आहे.
Óया´या:
१. डÊलू जे. Öटँटन यां¸या मते, “आवेĶन करणे Ļा उÂपादन िनयोजनातील सामाÆय
वगाªतील ÿिøया आहेत, ºया वÖतुसाठी धारक / पाý / बरणी / सामावेĶक िकंवा
आवरण आ¸छा दन बनवून वÖतु¸या रेखांकनाचे मूÐयवधªन करतात.
२. ÿाईड आिण फॅरेल Ìहणतात, “आवेĶन करणे ĻामÅये वÖतुसाठी धारक / पाý / बरणी
/ सामावेĶक बनवणे आिण अ±राकृती रेखांकन (graphic design ) बनवणे होय.”
आवेĶनामुळे úाहक खरेदी िनणªयावर फार मोठा ÿभाव पडतो कारण úाहक आवेĶन पाहóन
खरेदी िनणªय घेतात. थोड³यात आवेĶन Ìहणजे असा घटक ºयाचे आवरण घालून वÖतू
िवकÁयास ठेवली जाते. उदा. चॉकलेट पातळ व आकषªक कागदामÅये तर दूध ÈलािÖटक
िपशवीमÅये आवेĶीत केले जाते. सोÈया शÊदात सांगायचे तर आवेĶन हे वÖतू नगाला
िदलेले आ¸छादन आहे, ºयामुळे िवतरण साखळीतील सवª घटकांची व úाहकांची सोय
होते.

munotes.in

Page 103

गोदाम, आवेĶन आिण सामúी ÓयवÖथापन
103 ६.५ úाहकोपयोगी वÖतू आिण औīोिगक वÖतुंचे आवेĶन (CONSUMER AND INDUSTRIAL GOODS
PACKAGING) úाहकोपयोगी वÖतू (Cosumer Goods):
ºया वÖतू úाहकां¸या वापरासाठी व उपभोगासाठी उÂपािदत व िवतरीत केÐया जातात,
Âयांना úाहकोपयोगी वÖतू असे Ìहणतात. úाहकां¸या गरजांची पूतªता करणे हा úाहकोपयोगी
वÖतू उÂपादन व िवतरणाचा हेतू असतो. या वÖतुंना अंितम वÖतू / तयार माल (Final
Goods) असे देखील Ìहणतात. ºयांचा उपभोग अंितम úाहक (Final Buyer) घेतात.
घरामÅये व वैयिĉक कारणांसाठी या वÖतुंची खरेदी केली जाते. úाहकोपयोगी वÖतुंचा
वापर इतर वÖतुं¸या उÂपादनासाठी केला जात नाही. वाहने, कपडे, साबण, खाīपदाथª, इ.
úाहकोपयोगी वÖतुंची उदाहरणे आहेत.
औīोिगक वÖतू (Industrial G oods):
उīोगांमÅये इतर वÖतुं¸या उÂपादनासाठी ºया वÖतू वापरÐया जातात Âयांना औīोिगक
वÖतू असे Ìहणतात. औīोिगक वÖतुंची खरेदी व वापर उīोग व Óयवसायात केला जातो.
यामÅये यंýसामúी, उÂपादन सामúी, सूटे भाग यांचा समावेश होतो. úाहकोपयोगी वÖतुंशी
तुलना करता या वÖतुं¸या िकंमती अिधक असतात. औīोिगक वÖतुं¸या उÂपादनासाठी
मोठी भांडवल, गुंतवणूक लागते. हे भांडवल बहòतांशी कंपÆया भाग व कजªरोख िवकून उभे
करतात. तांिýक ŀĶ्या या वÖतुंचे Öवłप िकचकट असते.
úाहकोपयोगी वÖतुंचे आवेĶन (Consume r Goods Packaging):
úाहकोपयोगी वÖतुंचे आवेĶन ही úाहक वापरत असलेÐया वÖतुंची आवेĶन आहे.
इले³ůॉिनक उपकरणे, घरगुती उपकरणे, खाīपदाथª, पेय, िकराणा माल या वगªवारीत
येतात. úाहकां¸या बदलÂया आवडीिनवडी आिण मागÁयांमुळे कंपÆयाना úाहकोपयोगी
वÖतुं¸या आवेĶनामÅये नािवÆयता व सजªनशीलता आणावी लागते.
úाहकोपयोगी वÖतुंचे आवेĶन संवाद-वहनाचे काम करते. úाहकाला वÖतू खरेदीस तयार
करते. úाहकांचे ल± वेधून घेते. आवेĶनाबरोबर खूण/ िनद¥शक िचęी / लेबल मÅये वÖतू
घटक व वापरासंदभाªतील सूचना िदÐया जातात. सÅया पुनªवापर करता येईल अशा
आवेĶन सामúीचा वापर करÁयावर भर िदला जातो. úाहकोपयोगी वÖतू Ļा आवेĶनाचे
वÖतू मूÐय वाढिवतात. वÖतू जतन व संर±ण याबरोबर ÿभावी िवपणन करÁयास आवेĶन
कामी येते. हे आवेĶन वÖतुसंदभाªतील उपयुĉ व महÂवाची मािहती úाहकांना देते. आकषªक
आवेĶन वÖतू सजावट ÿभावी बनिवते व úाहकांचे ल± वेधून घेते.
औīोिगक वÖतुंचे आवेĶन (Industrial Goods Packaging):
उīोजकाने व Óयावसाियकाने नमूद केÐयाÿमाणे औīोिगक वÖतुंचे आवेĶन करावे लागते.
औīोिगक वÖतू¸या पुढील वापरानुसार ितचे आवेĶन केले जाते. आवेĶीत केलेली
औīोिगक वÖतू पुढील उÂपादनासाठी वापरली जाते. munotes.in

Page 104

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
104 औīोिगक वÖतुं¸या साठवणुकìसाठी Âयांचे योµय आवेĶन करणे आवÔयक आहे. औīोिगक
वÖतुं¸या िनयाªतीमÅये आंतरराÕůीय आवेĶन ÿमाणकांचा िवचार करावा लागतो. औīोिगक
वÖतू úाहकोपयोगी वÖतुंशी तूलना करता अवजड व मोठ्या आकारा¸या असÐयाने वÖतू
Öवłप ल±ात घेवून ितचे आवेĶन करावे लागते. श³यतो Èलायवूड, ÈलािÖटक, Öटेनलेस
Öटील, फायबरबोडª, इ. सामúीचा वापर कłन औīोिगक वÖतुंचे आवेĶन केले जाते.
६.६ आवेĶनाचे महÂव (IMPORTANCE OF PACKAGING) अनेक कंपÆया असा िवचार करतात कì, Âयां¸या वÖतुंचे आवेĶन Âयां¸या úाहकांशी संवाद-
वहनाचे साधन बनावे. वÖतूला संर±ण देÁयाÓयितåरĉ आवेĶन िवपणनाचे साधन बनून
वÖतूची मािहती देते. यािशवाय वÖतू¸या िवøì वृĦीस मदत करते. लॉिजÖटी³स
ÓयवÖथापनात आवेĶन ही संकÐपना नÓयाने उदयाला आली आहे. या संकÐपनेकडे सवा«चे
ल± वेधले गेले आहे. पूरवठा साखळीची कायª±मता व पåरणामकारकता वाढिवÁयासाठी ही
संकÐपना महÂवाची ठरत आहे.
आवेĶनाचे महÂव खालील मुīां¸या आधारे ÖपĶ करता येईल:
१. वÖतुस संर±ण (Protects the Product):
वÖतुला संर±ण देणे हे आवेĶनाचे ÿाथिमक उिĥĶ आहे. पूरवठा साखळीĬारे वÖतुचा ÿवाह
होत असताना ती खराब होऊ नये व सुरि±त रहावी या हेतूने आवेĶन केले जाते. अनेक
कंपÆया वÖतू बंद कłन वÖतुंचे आवेĶन करतात. ÿवासात, वÖतू हाताळताना, वाहनात
टाकताना व उतरवताना, ितची सजावट करताना वÖतू तुटू नये, सांडू नये यासाठी आवेĶन
महÂवाचे ठरते.
२. वÖतू सजावट व िवøì वृĦी (Displays and promotes the product):
वÖतू आवेĶनावर वÖतुतील घटक वÖतुंचे गुणधमª, वÖतुचा वापर, वÖतुचे फायदे याबĥल
मािहती िदलेली असते. úाहकोपयोगी वÖतुंचे आवेĶन आतील वÖतूचा दजाª दशªिवते. हे
आवेĶन úाहकांचे ल± वेधून घेते. आकषªक आवेĶन वÖतुची िवøì वाढिवते.
३. úाहकांना आकिषªत करते (Attrac ts Buyers):
आकषªक व पåरणामकारक आवेĶनाचा úाहकांवर ÿभाव पडतो. आवेĶन चांगले व योµय
Ìहणजे आतील वÖतू चांगÐया दजाªची असा úाहकांचा समज होतो. Âयांचे ल± चांगÐया
आवेĶनामूळे वÖतुकडे वेधले जाते. ÿभावी आवेĶन úाहकाला वÖतू खरेदीस ÿेåरत करते.
४. Öपधªक वÖतुंपे±ा वेगळेपणा (Differentiate the product from
competitors):
असं´य वÖतू बाजारपेठेत उपलÊध होत असÐयाने Öपधाª तीĄ बनली आहे. Öपधªकांपे±ा
आपली वÖतू वेगळी व असामाÆय आहे हे आवेĶना¸या माÅयमातून साÅय करता येते. हा
वेगळेपणा वÖतूला आकषªक बनिवतो व úाहकांचे ल± वेधून घेतो. याकåरता आवेĶन सामúी
व आवेĶन पĦती वेगळी असावी लागते. munotes.in

Page 105

गोदाम, आवेĶन आिण सामúी ÓयवÖथापन
105 ५. भेसळ टाळणे (Avoids Adulteration):
आवेĶन केलेÐया वÖतूला दुसöया व हल³या दजाª¸या वÖतूमÅये एकिýत (Mix) करता येत
नाही. Âयामुळे वÖतुची भेसळ होÁयाची श³यता िनमाªण होत नाही. चांगÐया दजाª¸या
वÖतुमÅये हल³या दजाª¸या वÖतू एकिýत कłन úाहकाला फसिवले जाते. आवेĶनामुळे ही
फसवणूक टाळली जाते.
६. वÖतुची ओळख (Product Identification):
इतरांपे±ा वेगळे आवेĶन वÖतुला वेगळेपणा िनमाªण करते. Âयामुळे úाहकांना वÖतू सहज
ओळखता येते. úाहकांचा खरेदीचा वेळ वाचतो.
७. सोय (Convenience):
आवेĶनामुळे िवतरण साखळीतील घटक Âयाचबरोबर úाहकांची देखील सोय होते. ÿवासात
व वÖतू वाहóन नेताना सोपे जाते. तसेच वÖतू हाताळणी देखील सुलभ होते. दुकानामÅये
वÖतुची मांडणी व सजावट करणे सोपे होते.
आधुिनक काळात आवेĶन हे िवøì वृĦीचे साधन बनले आहे.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ):
अ) योµय पयाªयावर खूण करा:
१. गोदाम Ìहणजे अशी जागा जी माल ठेवÁयासाठी / िवøì करÁयासाठी वापरली जाते.
२. मालाचे बील व आलेÐया मालाची नŌद यात तफावत असÐयास / नसÐयास मालाचे
पैसे िदले जातात.
३. आवेĶनामुळे उÂपादकाला आपली वÖतू ÿितÖपधा«पे±ा वेगळी / ÿितÖपÅया«सारखी
करता येते.
४. úाहकोपयोगी वÖतुंपे±ा औīोिगक वÖतुं¸या िकंमती कमी / अिधक असतात.
५. úाहकोपयोगी / औīोिगक वÖतुंचे आवेĶन आतील वÖतूचा दजाª दशªिवते
ब) टीपा िलहा:
१. गोदामाची काय¥
२. आवेĶन
३. úाहकोपयोगी वÖतू
४. औīोिगक वÖतू
५. आवेĶनाचे महÂव munotes.in

Page 106

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
106 क) खालील िवधाने ÖपĶ करा :
१. गोदामाचे मूलभूत कायª अितåरĉ माला¸या साठवणूकìची सोय उपलÊध कłन देणे हे
आहे.
२. सवª िवभागांना योµय िनयोजन व िनयंýण करÁयासाठी मालासंदभाªतील अचूक
मािहतीची गरज असते.
३. सÅया¸या काळात आवेĶनाचे महÂव वाढले आहे.
४. औīोिगक वÖतुंचे Öवłप ल±ात घेवून Âयांचे आवेĶन करावे लागते.
५. आवेĶनामुळे भेसळीची फसवणूक टाळली जाते.
६.७ सामúी िनयोजनावर पåरणाम करणारे घटक (FACTORS INFLUENCING MATERIAL PLANNING) सामúी ÓयवÖथापन (Material Management):
सामúी ÓयवÖथापन हे पुरवठा साखळीचे ÓयवÖथापनाचे महÂवाचे कायª आहे. सामúी
ÓयवÖथापन ही एक ÿिøया आहे; ºयामÅये सामúीची गरज पूणª करÁयासाठी िनयोजन,
संघटन, मागªदशªन, समÆवय व िनयंýण ही काय¥ केली जातात.
Óया´या:
१. अमोÐद नुसार सामúी ÓयवÖथापन हे सामúी¸या ÿवाहाचे िनयोजन आिण
िनयंýणासाठी जबाबदार कायª आहे.
२. बैली आिण फामªर Ìहणतात, "सामúी ÓयवÖथापन ही एक संकÐपना आहे जी
सामúी¸या ÓयवÖथापनाशी संबंिधत आहे; जोपय«त सामúी वापरली जात नाही आिण
अंितम उÂपादनात łपांतåरत केली जात नाही."
योµय सामúी ÓयवÖथापन सामúी खचª कमी करते व कमी खचाªत आिण वेळेवर दज¥दार
सामúी उपलÊधतेची खाýी देते यामुळे सामúी अपÓयय टाळला जातो व उÂपादकता
सुधारते.
सामúी िनयोजन (Material Planning):
सामúी िनयोजन Ìहणजे उÂपादनासाठी आवÔयक क¸चा माल, घटक आिण इतर वÖतुंची
आवÔयकता िनिIJत करÁयाचा वै²ािनक मागª होय. सामúी ÓयवÖथापन पĦतीचा हा एक
महÂवाचा घटक आहे. सामúी ÓयवÖथापनाची सुłवात सामúी िनयोजन या कायाªने होते.
सामúी िनयोजन ही सूटे भाग, क¸चा माल व इतर सामúी जे उÂपादनासाठी आवÔयक
असतात; Âयांची गरज िनिIJत करÁयाची शाľीय पĦत आहे. यामÅये सामúी गरजेचा
अंदाज बांधला जातो व सामúी खरेदीचा िनणªय घेतला जातो. मागील सामúी वापराचा munotes.in

Page 107

गोदाम, आवेĶन आिण सामúी ÓयवÖथापन
107 िवचार कłन हा अंदाज बांधला जातो. सामúी गरज िनिIJतीकरण हे नग व गुणव°ा या
Öवłपात केले जाते.
सामúी िनयोजनावर पåरणाम करणारे घटक दोन ÿकारचे आहेत ते खालील ÿमाणे
आहेत: सामúी िनयोजनावर पåरणाम करणारे घटक Öथूल घटक सूàम घटक  Óयवसाय चø  उÂपादन योजना  िकंमत कल  खेळते भांडवल  सरकारी धोरणे  उÂपादन ±मता  सरकारी पत धोरणे  सं²ापन
अ) Öथूल घटक (Macro Factors):
हे घटक जागितक Óयवसाय पयाªवरणातील बदलांशी िनगडीत आहेत. जागितक
पयाªवरणातील बदलांवर Óयवसाय िनयंýण ठेवू शकत नाही Âयामुळे Âया बदलांनूसार
Óयवसाय धोरणे बदलावी लागतात.
हे Öथूल घटक खालीलÿमाणे आहेत:
१. Óयवसाय चø (Business Cycle):
Óयवसाय चø / Óयापारी चø Óयवसाया¸या आिथªक िÖथतीतील चढ-उतार दशªिवते.
Óयवसायाची आिथªक िÖथती चांगली असताना व मागणी अिधक असताना उÂपादन अिधक
केले जाते. Âयानूसार अिधक सामúी गरज ल±ात घेऊन िनयोजन केले जाते.
२. िकंमत कल (Price Trend):
िकंमतीतील चढ-उतार देखील सामúी िनयोजनावर पåरणाम करतात. कमी दरात चांगÐया
दजाªची सामúी कशी व कुठे उपलÊध होईल याचा िवचार कłन सामúी िनयोजन करावे
लागते. सामúी खचाªचा िकंमतीतील वाटा मोठा असतो. सामúी खचª कमी कłन िकंमती
कमी लावÐयास úाहक वÖतु¸या खरेदीला ÿाधाÆय देतील.
३. सरकारी धोरणे (Policies of Government):
सरकारची कर धोरणे, आयात िनयाªत धोरणे, इ. सामúी िनयोजनावर पåरणाम करतात.
उदा. करांचे दर वाढÐयास सामúी दर व खचª वाढेल. सरकारी धोरणात होणाöया बदलांना
अनुसłन सामúी िनयोजन करणे िहतावह ठरेल. munotes.in

Page 108

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
108 ४. सरकारी पत धोरणे (Credit Policy of the Government):
सरकारी पत धोरणानुसार बँकांना कजª धोरणे आखावे लागते. या कजª धोरणाचा िवचार
कłन सामúी िनयोजन करणे आवÔयक आहे.
ब) सूàम घटक (Micro Factors):
हे घटक संÖथे¸या अंतगªत बदलांशी िनगडीत आहेत. हे बदल अंतगªत असÐयाने Âयावर
संÖथेचे िनयंýण असते.
सूàम घटक खालीलÿमाणे आहेत:
१. उÂपादन योजना (Production Plan):
उÂपादन िनयोजनात िकती व कसे उÂपादन करायचे हे िनणªय घेतले जातात. उÂपादनाची
पातळी ल±ात घेवून सामúीची गरज िनिIJत केली जाते व Âयानुसार िनयोजन केले जाते.
२. खेळते भांडवल (Working Capital):
Óयवसायाची दैनंिदन काय¥ पार पाडÁयासाठी खेळÂया भांडवलाची आवÔयकता असते.
सामúीची गरज व दर वाढÐयास खेळÂया भांडवलाची गरज वाढते.
३. उÂपादन ±मता (Production Capacity):
ÿÂयेक संÖथेची उÂपादन ±मता वेगळी असते. ती यंýसामúी व कामगार यांवर अवलंबून
असते. कमी मागणी असÐयास या ±मतेचा कमी वापर होतो व अिधक मागणी असÐयास
या ±मतेची मह°म वापर होतो. Âयानूसार सामúीचे िनयोजन करावे लागते.
६.८ सामúी संर±ण व जतन (PRESERVATION AND SAFETY OF MATERIALS) सामúीची योµय साठवणूक, जतन व संर±ण आवÔयक आहे. अÆयथा सामúी खराब होऊन
नुकसान होते तसेच सामúीचा खचª वाढतो. भांडारामÅये सामúी जेÓहा ठेवली जाते तेÓहा
ितची िनगा व काळजी घेतली पािहजे. नैसिगªक कारणांमुळे व रासायिनक ÿिøयांमुळे
सामúीवर दुÕपåरणाम होतो व ितचा दजाª खालावला जातो आिण दजाª िटकून रहात नाही.
उदा. आþतेमुळे सामúी गंजणे िकंवा अती उÕणतेमुळे सामúी िवतळणे, इ. यािशवाय कìटक
व उंदीर यां¸यामुळे देखील भांडारामÅये ठेवलेली सामúी खराब होते.
भांडाराची सफाई व Öव¸छता िनयिमत केली नाही तर िकटकांचे व मुंµयांचे ÿमाण वाढते व
Âयावर िनयंýण ठेवले अवघड होते.
सामúीवर दुÕपåरणाम होऊन ते खराब होवू नये याकåरता खालीलÿमाणे काळजी
घेतली पािहजे व कृती केली पािहजे:
१. भांडाराची िनयिमत सफाई व Öव¸छता केली पािहजे. सामúीवर बसलेली धूळ काढून
टाकली पािहजे. munotes.in

Page 109

गोदाम, आवेĶन आिण सामúी ÓयवÖथापन
109 २. भांडाराची फरशी Öव¸छ केली पािहजे. फरशी िकंवा िभंतéना पडलेÐया फटी
बुजिवÐया पािहजेत.
३. भांडारामÅये पुरेशी खेळती हवा असावी; यामुळे आþªता िनमाªण होणार नाही व बुरशी
लागणार नाही.
४. सामúीची िनयिमत तपासणी करावी जेणेकłन खराब झालेली सामúी बाजूला काढता
येईल.
५. दुकानाचे / भांडाराचे िनयिमत िनज«तुकìकरण करावे.
६. सामúी जिमनीवर ठेवू नये ºयामुळे ओलसरपणामुळे सामúी खराब होणार नाही व
मुंµया लागणार नाहीत.
७. सामúीचे Öपłप ल±ात घेवून ते ठेवले पािहजे. उदा.-
 Öटेशनरी, इले³ůीक वÖतू, बांधकाम वÖतू, इ. लोखंडी मांडणीमÅये ठेवता येतील.
 औषधे शीतकपाटामÅये ठेवणे योµय रािहल.
 नाशवंत वÖतू थंड खोलीत ठेवÐयास लवकर खराब होणार नाहीत.
८. सामúीची हाताळणी काळजी घेवून करावी Ìहणजे ती खराब होणार नाही व तुटणार
नाही.
९. धोकादायक सामúी बाजूला काढून ती Öवतंý ठेवावी.
१०. सामúी ºया िठकाणी ठेवली आहे तेथे सुर±ा साधने असावीत.
११. सामúीबरोबरच सामúी हाताळणी करताना िशरľाण, मोजे, इ. संर±णाÂमक साधने
वापरावीत.
१२. आग आिण पाणी यांपासून सामúी सुरि±त ठेवावी.
१३. सामúी ठेवलेले वखार/ कोठार / भांडार िदवसातून एकदा तरी उघडावे Ìहणजे आþता
व उÕणता िनमाªण होणार नाही.
१४. वखार / कोठार / भांडारामÅये आग लागणार नाही याची द±ता ¶यावी. Âयािठकाणी
धुăपान कł नये तसेच खराब झालेली इले³ůीक उपकरणे दुłÖत करावीत. िनकामी
इले³ůीक उपकरणे काढून टाकावीत.
१५. वापर करताना जुनी / सवाªत अगोदर खरेदी केलेली सामúी श³यतो ÿथम वापरास
¶यावी (FIFO).
munotes.in

Page 110

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
110 आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ):
अ) åरकाÌया जागा भरा:
१. सामúी गरज िनिIJतीकरण हे नग व _______ या Öवłपात केले जाते.
२. Óयवसाय चø Óयवसाया¸या __________ िÖथतीतील चढ-उतार दशªिवते.
३. उÂपादन िनयोजनात िकती व _______ उÂपादन करायचे हे िनणªय घेतले जातात.
४. भांडारामÅये पुरेशी खेळती ____ असावी.
ब) Óया´या िलहा:
१. सामúी ÓयवÖथापन
२. सामúी िनयोजन
३. Öथूल घटक
४. सूàम घटक
क) थोड³यात उ°रे īा:
१. सामúी िनयोजन Ìहणजे काय?
२. सामúी िनयोजनावर पåरणाम करणारे घटक कोणते आहेत?
३. िकंमतीतील चढ-उतार सामúी िनयोजनावर कशाÿकारे पåरणाम करतात?
४. सामúीवर दुÕपåरणाम होऊन ते खराब होवू नये याकåरता कोणती काळजी घेतली
पािहजे?
६.९ सामúी हाताळणी (MATERIAL HANDLING) सामúी हाताळणी Ìहणजे क¸¸या मालाची Âयां¸या ठेवलेÐया िठकाणाहóन उÂपादनात
वापरा¸या िठका णापय«त झालेली हालचाल; Âयानंतर उÂपादन ÿिøयेत Âयांची फेरफार
आिण कारखाÆयातून तयार उÂपादन हलवून िवतरक व वापरकत¥ यांपय«त हÖतांतरण होय.
सामúीची हाताळणी उÂपादनात, गोदामात, िवतरणात, उपभोगात व िवÐहेवाटात होते.
सामúी हाताळणी ÿिøयेत अनेक काय¥ समािवĶ आहेत. ºयामÅये सामúीची हालचाल,
साठवणूक संर±ण आिण िनयंýण यांचा समावेश होतो. ही काय¥ करÁयासाठी कामगार,
कायªपĦती व साधनांचा वापर केला जातो.
सामúी हाताळणी¸या सुłवाती¸या ÿणाली / पĦतीमÅये मालाची हाताळणी अखंडपणे
केली जात असे. ही पĦत तीन ÖतरांमÅये िवभागली गेली होती. ते Öतर Ìहणजे सामúी
संकलन, उÂपादन आिण वÖतू िवतरण होय. याउलट आधुिनक सामúी हाताळणी ÿणाली munotes.in

Page 111

गोदाम, आवेĶन आिण सामúी ÓयवÖथापन
111 एकािÂमका काया«वर भर देते. ºयामÅये सामúीची हालचाल क¸¸या माला¸या ľोतापासून
ते उÂपादीत वÖतू अंितम वापरकÂया«पय«त िवतरीत होईपय«त सवª काया«चा समावेश होतो.
यारी – वजनदार वÖतू उचलÁयाचे यंý (øेन), वÖतू वाहóन नेणारा वाहक पĘा (कÆवेयर
बेÐट्स) आिण इतर मिशन¸या साहाÍयाने सामúी मोठ्या ÿमाणात उÂपादन व िवतरण
करÁयासाठी अितशय चांगला समÆवय साधून वेळेवर हलिवले जाते. सामúीची हालचाल
आधुिनक यंýसामúी¸या / मिशन¸या सहाÍयाने मोठ्या ÿमाणावर एकाच वेळी केली जात
असÐयाने सामúी हाताळणी खचª कमी होतो.
सामúी हाताळणी पĦत िनगडीवर पåरणाम करणारे घटक (Factors Affecting
Selection of Material Handling System):
सामúी हाताळणी परंपरागत व आधुिनक पĦतéनी केली जाते. सामúी हाताळणीसाठी
बाजारात अनेक साधने उपलÊध आहेत.
यापैकì कोणÂया पĦतéचा / साधनांचा वापर करावा हे खालील घटक ठरवतात:
१. हालचालीची िदशा (Direction of Movement):
काही सामúéची हाताळणी करणारी साधने वłन खाली / खालून वर तर काही समांतर
िदशेने हालचाल करतात तर काही साधने उÅवªगामी िदशेने हालतात.
२. हालचालीची गती (Speed of Movement):
काही सामúéची हाताळणी करणारी साधने ठरािवक / िÖथर गतीने हालतात तर काही
साधनांची गती बदलता येते.
३. पथ / मागª (Path Followed) :
काही सामúéची हाताळणी करणारी साधने ठरािवक मागाªने हालचाल करतात तर काही
साधने वेगवेगÑया मागाªने हालतात.
४. उपयुĉता (Suitab ility):
सामúीची हाताळणी साधन सामúी¸या Öवłपाला अनुसłन असावी. उदा. अवजड
सामúी, आवेĶीत सामúी, इ.
५. आवÔयक उजाª / शĉì (Power Required for Handling):
काही सामúéची हाताळणी करणारी साधने िवīुत उज¥वर चालतात तर काही साधने मानवी
उज¥वर चालतात.
६. इतर घटक (Other Factors):
 साधन खचª
 कारखाÆयाची जागा, Âयाचा िवÖतार आिण सुिवधा
 उपलÊध जागा munotes.in

Page 112

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
112 ६.१० सारांश (SUMMARY) ÓयवसायामÅये लॉिजÖटी³स काय¥ सुरळीत पार पाडÐयास अनेक फायदे होतात.
Óयवसायाची कायª±मता वाढते, खचª कमी होतो, सामúी िनयंýण अिधक चांगले होते,
अपÓयय कमी होवून उÂपादन वाढते, गोदामांचा अितशय चांगला उपयोग होतो, आवेĶन
úाहकािभमुख होते, सामúी हाताळणी योµय होते, इ.
वÖतू व सेवांचा पैशां (फायīा / नÉया) कåरता िविनमय हे ÿÂयेक Óयवसायाचे Åयेय आहे.
लॉिजÖटी³स हा असा मागª आहे ºयाĬारे वÖतू व सेवा उÂपादकाकडून úाहकाकडे योµय
िकंमतीत, योµय िÖथतीत, योµय वेळी पोहोचिवÐया जातात Âयामुळे लॉिजÖटी³स
ÓयवÖथापनाचे Óयवसायातील महÂव अनÆयसाधारण आहे.
६.११ ÖवाÅयाय (EXER CISE ) अ) िदलेÐया पयाªयातून योµय पयाªय िनवडून åरकाÌया जागा भरा.
१. _______ हे आवेĶनाचे उिĥĶ आहे.
(वÖतू संर±ण, दजाª जतन, सोयीÖकर हाताळणी, यापैकì सवª)
२. लॉिजÖटी³स¸या _______ कायाªमÅये वÖतू साठवणी केली जाते.
(वाहतूक, आवेĶन, गोदाम, úाहक मागणी पूतªता)
३. गोदाम सुिवधा _______ उपयुĉता िनमाªण करते.
(Öथळ, वेळ, िकंमत, मालकì)
४. _______ हे गोदाम ÿिøयेतील काम आहे.
(माल िमळिवणे, िव° िमळिवणे, कमªचारी िमळिवणे, उÂपादन घेणे)
५. _______ हा सामúी िनयोजनावर पåरणाम करणारा Öथूल घटक आहे.
(उÂपादन योजना, सरकारी धोरणे, खेळते भांडवल, दळण-वळण)
६. _______ यांपासून सामúी सुरि±त ठेवावी.
(पाणी, आग, बुरशी, यापैकì सवª)
ब) खालील िवधाने सÂय िकंवा असÂय ते िलहा.
१. वÖतू आवेĶन हा लॉिजÖटी³स ÓयवÖथापनाचा महÂवाचा भाग नाही.
२. आवेĶनामुळे úाहकाला वÖतू हाताळणी सुलभ होते.
३. सामúी ÓयवÖथापन ÿिøया सामúी िनयोजनाने सुł होते. munotes.in

Page 113

गोदाम, आवेĶन आिण सामúी ÓयवÖथापन
113 ४. Óयवसाय चø हा सामúी िनयोजनावर पåरणाम करणारा सुàम घटक आहे.
५. िकटक व उंदीर यांमुळे सामúी खराब होÁयाची श³यता नसते.
६. सामúीचे Öवłप िवचारात घेवून सामúीची साठवणूक करणे योµय असते.
६.१२ संदभª (REFERENCES)  Villivalam Rangachari Rangarajan ‘Basics of Warehouse And
Inventory Management’ Notion Press February, 2022.
 R. Bhargava, ‘Essential’s of Inventory Management’ January, 2011,
Cyber Tech Publications.
 P. Gopalakrishna, ‘Materials Management – an integrated approach’,
January, 1977, Prentice Hall India.
 L.C. Jhamb, ‘Materials And Logistics Management’, Excrest
Publishing House.
 K.C. Arora, ‘Aspects of Material Handling’, January, 2015, Lax mi
Publications .
 T.H. Allegri, ‘Materials Handling Principles and Practie’, January,
2004, CBS.
 M.M. Varma, ‘Materials Management’, January, 2012, Sultan Chand
& Sons.

*****
munotes.in

Page 114

114 ७
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाची रचना
DESIGN OF SUPPLY CHAIN
MANAGEMENT
घटक संरचना
७.० उिĥĶ्ये
७.१ ÿÖतावना
७.२ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन
७.३ मागणी िनयोजन
७.४ खरेदीचे ľोत
७.५ सदोष िकंवा जादा मालाचा िवøì परतावा
७.६ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनात इंटरनेटचा वापर
७.७ इले³ůॉिनक बाजार िठकाण
७.८ इले³ůॉिनक खरेदी
७.९ इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³स
७.१० इले³ůॉिनक पुतªता
७.११ सारांश
७.१२ सारांश
७.१३ संदभª
७.० उिĥĶ्ये (OBJECTIVES)  िवīाÃया«ना पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाची ओळख कłन देणे.
 िवīाÃया«ना मागणी िनयोजन ही संकÐपना समजावून देणे.
 िवīाÃया«ना खरेदीचे ľोत मािहती कłन देणे.
 सदोष िकंवा जादा मालाचा िवøì परतावा कसा होतो हे ÖपĶ करणे.
 पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील इंटरनेट वापराचे महÂव िवषद करणे.
७.१ ÿÖतावना (INTRODUCT ION) Óयवसाियक यश आिण úाहकांचे समाधान यासाठी Óयवसायातील महÂवाचा घटक Ìहणजे
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन. ÿभावी पुरवठा साखळी तयार उÂपादन बाजारात आणणे व ते
úाहकांपय«त पोहचिवणे या ÿिøया सुलभ व वेळेवर करते. सÅया¸या काळात पुरवठा munotes.in

Page 115

पूरवठा साखळी ÓयवÖथापनाची रचना
115 साखळी ÓयवÖथापनामÅये इंटरनेटचा वापर वाढला आहे. यामुळे वÖतू ÿवाहाचे िनयोजन
अिधक अचूक होते व úाहकांपय«त होणारा वÖतुचा ÿवाह योµय वेळी आिण पारदशªक होतो.
७.२ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन (SUPPLY CHAIN MANAGEMENT) क¸¸या माला¸या खरेदीपासून ते प³का माल अंितम úाहकापय«त पोहचिवÁयासाठी वÖतू व
सेवां¸या केÐया जाणाöया ÿवाहा¸या ÓयवÖथापनाला पुरवठा साखळी असे Ìहणतात. या
ÓयवÖथापन ÿिøयेत उÂपादन चøा¸या सवª टÈÈयांतून घटक पुरवठ्याचा ÿवाह
ÓयवÖथािपत केला जातो. ÿकÐप राबिवणाöया, उÂपादन करणाöया व सेवा पुरिवणाöया अशा
सवª संÖथांना पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन करावे लागते.
Óया´या:
१. चोÿा आिण िमÆद्ल (२०१०) Ìहणतात, “पुरवठा साखळीमÅये सवª प± (उÂपादक,
पुरवठादार, वाहतुकदार, गोदामे, िकरकोळ िवøेते आिण úाहक) असतात; आिण
ÿÂयेक संÖथेमÅये úाहकां¸या गरजा पूणª करÁयासाठी ÿÂय± िकंवा अÿÂय±पणे सवª
काय¥ समािवĶ असतात.
२. ए पी आय सी एस (APICS) ¸यामते, “िनÓवळ मूÐय िनमाªण करणे, ÖपधाªÂमक
पायाभूत सुिवधा िनमाªण करणे, जगभरातील रसद पुरवठ्याचा लाभ घेणे, मागणीसह
पुरवठा समायोिजत करणे जागितक Öतरावरील कामिगरीचे मुÐयांकन करणे या
उĥेशाने पुरवठा साखळी ÿिøयांमÅये रेखाटन, िनयोजन, अंमलबजावणी, िनयंýण
आिण देखरेख यांचा समावेश होतो.”
३. एस सी एम ए ( SCMA) नुसार : पुरवठा साखळी Ìहणजे संÖथे¸या धोरणाÂमक
उिĥĶांना सहाÍय कłन, ित¸या धोरणाÂमक ÖपधाªÂमकते¸या ÿाĮीमÅये योगदान
देऊन, ÖपधाªÂमक वाढीस हातभार लावÁयासाठी, संÖथांमÅये आिण Âयां¸यातील
संबंधांसह वÖतू, सेवा, िव° आिण ²ानाचा ÿवाह धोरणाÂमाकपणे ÓयवÖथािपत
करÁयाची ÿिøया , ºयामुळे úाहकांचे समाधान वाढेल.
Óयवसायाची महÂवाची काय¥ पार पाडÁयासाठी पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन ÿिøयेची
भूिमका महÂवाची आहे. पुरवठा साखळी कायª±म व कमी खिचªक होÁयासाठी पुरवठा
साखळी ÓयवÖथापन आराखडा / रचना तयार करावा लागतो. पुरवठा साखळी िनयोजन
(SCP) व Âया िनयोजनाची अंमलबजावणी योµय आिण वेळेवर झाÐयास पुरवठा व मागणी
यांमÅये संतुलन साधणे श³य होईल.
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन Ìहणजे Óयवसाियक व úाहकांना वÖतू आिण सेवांचे उÂपादन
आिण िवतरण करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया िविवध काया«मÅये समÆवय साधÁयाची
ÿिøया आहे.
हे ÓयवÖथापन खालील उिĥĶ्ये साÅय करÁयासाठी केले जाते:
 संÖथेची कायª±मता सुधारणे. munotes.in

Page 116

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
116  वÖतू / सेवा यांचा दजाª सुधारणे.
 वाहतूक व लॉिजिÖट³स काय¥ वेळेवर आिण सुरळीत करणे.
 िवतरण खचª कमी करणे.
 úाहकांना अिधक समाधान देणे.
 िवतरण कायाªत सुधारणा करणे.
 िवतरण काया«मÅये समÆवय साधणे.
थोड³यात पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन हे एक कला आिण शाľ आहे जे उÂपादनासाठी
लागणारा क¸चा माल Óयवसाय कसा िमळिवतो, वÖतू उÂपादन कसा करतो व तयार
झालेली वÖतू úाहकांपय«त कसा पोहचिवतो यावर ल± क¤िþत करते. पुरवठा साखळी
ÓयवÖथापन हा ÿÂयेक Óयवसायाचा कणा आहे.
७.३ मागणी िनयोजन (DEMAND PLANNING) सेवा पुरिवणारी संÖथा असो अथवा वÖतू उÂपादन करणारी संÖथा असो; ÿÂयेक संÖथेत
मागणी िनयोजन करावे लागते. कमीत कमी खचाªत जाÖतीत जाÖत चांगली वÖतू / सेवा
úाहकांना पुरिवÁयासाठी िवतरक व úाहक यां¸यातील संबंधांचे ÓयवÖथापन करÁयाची
ÿिøया Ìहणजे मागणी िनयोजन होय. ÿÂयेक संÖथेत मागणी िनयोजन धोरणाÂमक भूिमका
बजावते कारण हे िनयोजन व Âयाची अचुकता संÖथेची इतर काय¥ ठरिवते.
मागणी िनयोजन ही एक पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन ÿिøया आहे जी कंपनीला
भिवÕयातील मागणीचा अंदाज बांधÁयास आिण Âयानुसार उÂपादन यशÖवीåरÂया पूणª
करÁयास मदत करते. मागणी िनयोजन ही Óयवसायात अंतभूªत (Integral) असलेली
सातÂयपूणª ÿिøया आहे जी Óयवसायाला पुरवठा साखळीतील ÓयÂयय टाळून úाहक मागणी
पूणª करÁयास मदत करते. जेÓहा úाहक वÖतू खरेदी कł इि¸छतात तेÓहा Âयांना वÖतू
पुरिवणे श³य होते.
मागणी िनयोजन ÿिøयेतील महÂवाचे Öतर खालीलÿमाणे आहेत:
१. सामúी तंý²ानाची अंमलबजावणी (Implement Inventory Technology):
सामúी साठा पातळी आवÔयक िततकì राखÁयासाठी सामúी ÓयवÖथापन सॉÉटवेअर
वापरता येते. या आधारे सामúी पातळीवर ल± ठेवता येते.
२. मािहती संकलन (Collect Data):
अंतगªत ľोतांमधून तसेच बिहगªत ľोतांमधून मािहती गोळा करता येते. कंपनीची मागील
सामúी मागणी व Âयां¸या नŌदी यातून मािहती िमळते. Âयाचÿमाणे Óयवसाय उīोग,
बाजारपेठेतील कल आिण úाहक वतªणूक पĦती यांतून मािहती उपलÊध होते.
munotes.in

Page 117

पूरवठा साखळी ÓयवÖथापनाची रचना
117 ३. मािहती संघटन व िवĴेषण (Org anise and Analyse Dat a):
िवतरण साखÑयांची िवøì कामिगरी, सामúी उलाढाल ÿमाण आिण मागील मागणी दर
यांनुसार संकिलत मािहती संघटीत करता येते. संघटीत मािहतीचा सखोल अËयास केला
जातो.
४. मागणी भाकìत पĦत िनवडणे (Select Demand Forecasting Method):
मागणी भाकìत गुणाÂमक (Qualitative) आिण सं´याÂमक (Quantitative) पĦतéनी
केले जाते. िलिनअर मॉडेल, नॉन िलिनअर मॉडेल, िसझनल मॉडेल, िम³स मॉडेल, इ.
पĦती सावªिýक वापरÐया जातात.
५. मागणी भाकìत करणे / अंदाज बांधणे (Forecast Demand):
िनवडलेÐया पĦतीनुसार भिवÕयकालीन मागणीचा अंदाज बांधला जातो. हे मागणी भाकìत
त³Âयां¸या Öवłपात मांडले जाते.
६. िनणªय घेणे व धोरणे आखणे (Make Decision and Plans):
अंदाज बांधलेÐया मागणीनुसार सामúी िनयोजन केले जाते व उÂपादन धोरण आखले जाते.
ÿभावी व पåरणामकारक मागणी िनयोजन अचूक उÂपÆन अंदाज बांधÁयास, योµय सामúी
साठा राखÁयास, कायª±म पुरवठा करÁयास, úाहक समाधान देÁयास व नफा वाढिवÁयास
मागªदशªन करते.
७.४ खरेदीचे ľोत (SOURCES OF PROCURE MENT) पुरवठा साखळी ÓयवÖथापना¸या या ÖतरामÅये दज¥दार उÂपादन Óहावे याकåरता िवĵासाहª
पुरवठादारांकडून क¸चा माल खरेदी करÁयास महÂव िदले जाते. उÂपादन कायª पार
पाडÁयासाठी आवÔयक माल िमळिवÁया¸या ÿिøयेला खरेदी (Procurement) असे
Ìहणतात.
खरेदी ľोत ÿिøया ही पुरवठादारांकडून माल व सेवा िमळिवÁयासाठी Âयांचे मूÐयांकन,
िनवड आिण ÓयवÖथापन करÁयाची ÿिøया आहे. ľोत ठरिवणे (Sourcing) Ìहणजे
ºयांकडून माल व सेवा िमळिवता येतील अशा पुरवठादारांचे िनिIJतीकरण करणे होय.
ही खरेदी Ìहणजे अपेि±त माल, योµय िकंमतीने व योµय वेळी िमळिवणे. Óयवसाय काय¥
पåरणामकारक व आिथªक कायª±म Óहावीत याकरीता आवÔयक असलेÐया वÖतू, क¸चा
माल व सेवा िमळिवÁयासाठी केलेले ÓयवÖथापन Ìहणजे खरेदी ÓयवÖथापन आहे.
खरेदी ÿिøयेतील महÂवाचे Öतर खालीलÿमाणे आहेत:
१. खरेदी िनयोजन (Procurement Planning):
लागणाöया वÖतू, माल व सेवांची गरज िनिIJत केली जाते. उपलÊध मािहती व मागणी
अंदाज यानुसार काय, िकती व कोठून खरेदी करायची याचे िनयोजन केले जाते. munotes.in

Page 118

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
118 २. पुरवठादारांचा शोध व िनवड (Identification and Selection of supplier):
वÖतू¸या गरजेनुसार सवōÂकृĶ पुरवठादाराचा शोध घेतला जातो. जो योµय माल, योµय
िकंमतीत व योµय वेळी पुरवेल Âया पुरवठादाराची िनवड केली जाते.
३. वाटाघाट व करार (Negotiating and Contracting):
िनवडलेÐया पुरवठादाराबरोबर वÖतूचा दजाª व िकंमत यासंदभाªत वाटाघाटी केÐया जातात.
पुरवठा व िकंमत यांबĥल िनणªय झाÐयानंतर करार केला जातो; ºयामÅये अटी व शतê
नमूद केलेÐया असतात. करारावर संÖथा ÿितिनधी व पुरवठादार यांची सही असते.
४. ऑडªर / मागणी देणे (Placing Order):
पुरवठादाराला खरेदी मागणी (Purchase order) िदली जाते. ºयामÅये वÖतू नग, िकंमत व
अटी नमूद केलेÐया असतात.
५. मागणी पुतªतेत जलदता / ÿारंभ (Expediting):
संÖथेने मागणी केÐयाÿमाणे पुरवठादारास मागणी पुतªतेत गती आणावी लागते. पुरवठा
वेळापýकाÿमाणे माल पुरवठा करावा लागतो.
६. माल ताÊयात घेणे व तपासणी (Receipt a nd Inspection of P urchase):
मागणी िदÐयाÿमाणे माल आलेला आहे का याची तपासणी केली जाते. यामÅये माल नग व
दजाª तपासला जातो.
७. मालाचे पैसे देणे (Payment):
मालाची मागणी िदÐयानुसार नग व दजाª असÐयाची तपासणी केÐयानंतर व खाýी झाÐयास
पुरवठादाराला मालाचे पैसे िदले जातात.
८. नŌदी ठेवणे व संबंध िटकिवणे (Maintaining Records and Relationships):
खरेदी¸या अचूक नŌदी ठेवणे लेखापåर±णासाठी आवÔयक आहे. तसेच पुरवठादाराला
मालाबĥलची ÿितिøयाही īावी लागते. पुढील खरेदी Óयवहारासाठी पुरवठादाराबरोबर
चांगले संबंध िटकिवणे गरजेचे आहे.
७.५ सदोष िकंवा जादा मालाचा िवøì परतावा (SALES RETURN OF DEFECTIVE OR EXCESS GOODS) परतावा Ìहणजे माल खरेदी केला जातो आिण नंतर तो पुरवठादाराला परत केला जातो.
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनामÅये परतावा ही शेवटची पायरी आहे. िवøì परतावा Ìहणजे
खरेदीदाराने िवøेÂयाला परत पाठवलेला माल. परतावा सामाÆयतः एकतर जाÖत ÿमाणात
मागणी िदÐयाने िकंवा जाÖत माल पाठिवÐयाने िकंवा सदोष मालामुळे िकंवा खूप उिशरा
माल पाठिवÐयाने िकंवा चुकìचा माल पाठिवÐयाने िकंवा मालाचे तपशील चुकìचे
असÐयामुळे होतो. munotes.in

Page 119

पूरवठा साखळी ÓयवÖथापनाची रचना
119 खरेदीदार जेÓहा माल परत देÁयाची िवनंती करतो तेथून परतावा ÿिøया सुł होते. परतावा
केÐयानंतर सामúी साठा बदलतो.
परतावा ÿिøयेमÅये खालील पायöया पूणª केÐया जातात:
 मालाची िÖथती पहाणे.
 परतावा परवानगी िमळिवणे
 परतावा िनयोजन करणे
 माल बांधणी वेळापýक तयार करणे
 माल परत करणे
काही वेळा कालबाĻ िकंवा फॅशनबाĻ झालेÐया मालाचा देखील परतावा केला जातो. अशा
वÖतुंचे आयुमाªन संपलेले असते. या वÖतुंची िवøì, िवपणन व िवøì वृĦी होणार नसते.
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापकांनी परतावा ÓयवÖथापनास महÂव देणे आवÔयक आहे.
जाÖतीत जाÖत कायª±मतेने परतावा ÓयवÖथापन केले पािहजे. माल परत करÁयासंदभाªत
कंपनीचे िनयम तयार केले पािहजेत. तसेच परत आलेÐया माला¸या सामúीचेही योµय
ÓयवÖथापन केले पािहजे. परतावा Óयवहाराचा पåरणाम िवøेÂयाकडील सामúी साठ्यावर
तसेच खरेदीदारा¸या सामúी साठ्यावरही होतो कारण मालाची भौितक हालचाल झालेली
असते.
खरेदीदारास परताÓया¸या मोबदÐयात दुसरी वÖतू िदली जाते िकंवा िदलेले पैसे परत िदले
जातात. खरेदीदार िवøेÂयाला माल परत घेवून जाÁयाची िवनंती करतो. लॉिजिÖट³स
कंपनी परत केलेला माल उचलते व तो िवøेÂयापय«त पोहचिवते.
कंपनीची परतावा धोरणे असतील तर úाहक संबंध िटकिवणे व ते वृĦéगत करणे सोपे जाते.
उÂपादक, िकरकोळ िवøेते व िवतरक यांनी परताÓयाकडे उपþव, वाढीव काम,
वेळखाऊपणा व úाहक असंतोष असे नकाराथê न पाहता úाहक िटकिवÁयाचे तंý Ìहणून
परताÓयास सकाराथê घेतले पािहजे. अनेक यशÖवी कंपÆयांनी हे ल±ात घेतले आहे कì
वÖतू िवकली गेली Ìहणजे काही परतावा होणारच. Âयामुळे योµय परतावा ÓयवÖथापन
काळाची गरज बनली आहे.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ):
अ) योµय पयाªयावर खूण करा:
१. पुरवठा साखळी कायª±म व कमी खिचªक होÁयासाठी पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन
आराखडा / अथªसंकÐप तयार करावा लागतो.
२. कंपनीची मागील / पुढील सामúी मागणी व Âयां¸या नŌदी यातून मािहती िमळते.
३. मालाची मागणी देÁयापूवê / िदÐयानंतर पुरवठादाराला मालाचे पैसे िदले जातात. munotes.in

Page 120

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
120 ४. िवøì परतावा Ìहणजे खरेदीदाराने / िवøेÂयाने परत पाठवलेला माल.
५. उÂपादक, िकरकोळ िवøेते व िवतरक यांनी परताÓयाकडे सकाराथê / नकाराथê
ŀĶीने बिघतले पािहजे.
ब) Óया´या िलहा:
१. पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन
२. मागणी िनयोजन
३. खरेदी ÿिøया
४. खरेदी ľोत
५. खरेदी ÓयवÖथापन
ब) टीपा िलहा:
१. पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाची उिĥĶे
२. मागणी िनयोजन ÿिøयेतील महÂवाचे Öतर
३. खरेदी ÿिøयेतील महÂवाचे Öतर
४. वाटाघाट व करार
५. िवøì परताÓयाची कारणे व Âया ÿिøयेमÅये पायöया
७.६ पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनात इंटरनेटचा वापर (USE OF INTERNET IN SCM) पुरवठा साखळीतील महÂवा¸या घटकांचे ÓयवÖथापन करÁयासाठी इंटरनेटचा वापर केला
जातो. हे घटक Ìहणजे खरेदी, सामúी ÓयवÖथापन, उÂपादन वेळापýक, वाहतूक, úाहक
सेवा, गोदाम आिण िवøेÂयाशी संबंध होय. इंटरनेट¸या वापराने पुरवठा साखळीमधील खचª
कमी होÁयाचे कारण Ìहणजे उपलÊध मािहती ताबडतोब पुरिवÐयाने ÓयवहारांमÅये आलेली
पारदशªकता व वाढती गती हे आहे. इंटरनेट¸या पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील
वापरामुळे खचª कपाती¸या आिण सेवा सुधारणे¸या संधी वाढÐया आहेत.
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनात इंटरनेटचा / तंý²ानाचा वापर खालील Öवłपात
होतो:
१. Internet of Things (IOT)
२. Robot Process Automation (RPA)
३. Augmented Reality (AR)
४. Artificial Intellignece & Machine Learning (AI/ML) munotes.in

Page 121

पूरवठा साखळी ÓयवÖथापनाची रचना
121 ५. Digital Supply Chain Twins
६. Weighing and Shipping Technologies
इंटरनेटने पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनात øांती केली आहे.
हा बदल पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील घटकांमÅये खालील ÿमाणे घडला आहे:
१. खरेदी (Purchasing/Procurement):
पुरवठा साखळी घटकांना मालाचे ľोत, Âयांची उपलÊधता, मालाचे दर व दजाª, इ. मािहती
सहज व तÂपरतेने ऑनलाईन उपलÊध होते. यामुळे खरेदी ÿिøया अिधक कायª±म होते.
तुलनाÂमक िवचार कłन खरेदीचा सवōÂकृĶ ľोत सहज व तÂपरतेने िनवडता येतो िशवाय
खरेदी खचªही कमी होतो.
२. पुरवठा (Supply):
इंटरनेट¸या वापराने वÖतू व सेवा पुरवठा करणारे पुरवठादार संपूणª जगभर पुरवठा कł
शकतात. इंटरनेचा वापर केÐयाने पुरवठा ÓयाĮी वाढली आहे. Âयाचÿमाणे पुरवठा ÿिøयेत
अिधक पारदशªकता आली आहे. पुरवठा जलद व कमी खचाªत करणे श³य झाले आहे.
३. सहकायª / सहयोग (Collaboration):
इंटरनेटचा वापर कłन कंपÆया एकमेकांना उÂपादन व खरेदी संदभाªतील मािहती पुरवून
सहकायª कł शकतात. यातून Âयां¸यामÅये दीघªकाळ चांगले संबंध िटकून राहतील.
सातÂयाने एकाच पुरवठादाराकडून खरेदी केÐयास खरेदी खचªही कमी होईल तसेच
पुरवठादारा¸या ŀĶीने कमी खचाªत जाÖत पुरवठा होईल.
४. ÿÂय± Óयवहार (Direct Transactions):
पुरवठादार Âयां¸या मालाची मािहती ऑनलाईन उपलÊध करतात Âयामुळे úाहकांशी ÿÂय±
संपकª साधून कोणा¸याही मÅयÖथी िशवाय पुरवठादार व úाहक यां¸यात ÿÂय± Óयवहार
होतो. इंटरनेट¸या वापराने पुरवठा साखळीतील मÅयÖथांचा समावेश कमी झाला आहे.
बाजारपेठेतील मागणी व पुरवठा बदल ऑनलाईन पĦतीने सवा«ना समजू लागले आहेत.
५. वाहतूक (Transportation):
वाहतूक ÓयवÖथापनात इंटरनेटचे महÂव वाढले आहे. इंटरनेटĬारे वाहतूक ÓयवÖथापक
ÿवासातील मालावर ल± ठेवू शकतो. वाहतुकìस उिशर होÁयाची कारणे ताबडतोब
समजतात व Âयावर उपाय शोधता येतात. Âयाचÿमाणे माल वेळेवर पोहोचला आहे कì नाही
याची िनिIJती करता येते.
६. úाहक सेवा (Customer Serivce):
इंटरनेट¸या माÅयमातून úाहक सेवा देÁयास वेळेची मयाªदा नाही. यामुळे पुरवठादार व
úाहक यांमÅये दुतफê आदान-ÿदान साधता येते. इंटरनेटमुळे úाहकाला अचूक, जलद व
अिधक कायª±मतेने सेवा पुरिवणे श³य झाले आहे. munotes.in

Page 122

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
122 ७.७ इले³ůॉिनक बाजार िठकाण (E-MARKET PLACE) इले³ůॉिनक बाजार िठकाण हे इले³ůॉिनक Óयापाराचे संकेतÖथळ (E-Commerce
website) आहे जी िवøेÂयांना úाहकांशी जोडते. ही बाजारपेठ मािहती तंý²ानाची सोय
केलेली बाजारपेठ आहे. इले³ůॉिनक बाजारपेठ िठकाण हे आभासी ऑनलाईन बाजारपेठ
िठकाण आहे जेथे संÖथा इंटरनेटवर Óयवहार करतात.
इले³ůॉिनक बाजारपेठ एक जाÑयांचे जाळे (Web) आधाåरत ÿणाली आहे जी पुरवठादार
व खरेदीदार यांÅये Óयवहार संधी िनमाªण करते. खरेदीदार िकंमत, गुणव°ा, अटी, इ.
आधारे तुलनाÂमक िवचार कłन खरेदी िनणªय घेवू शकतात. िवøेÂयांना नवीन
बाजारपेठांमÅये ÿवेश करणे, नवीन खरेदीदार शोधणे आिण खरेदीदारांसाठी अिधक मूÐय
िनमाªण कłन िवøì वाढिवणे श³य होते. या बाजारपेठेचे ÿाथिमक उिĥĶ गुंतागुंतीची
Óयवसाय ÿिøया सुलभ करणे आिण कायª±मता ÿाĮ करणे हे आहे.
Óया´या:
आंतरराÕůीय Óयापारा¸या शÊदकोषा (Dictionary to International Trade )ÿमाणे,
“ऑनलाईन Óयापाराची बाजारपेठ ही अशी जागा आहे, िजथे िवøेते आिण खåरददार
इले³ůॉिनक पĦतीने Óयापार कł शकतात. ”
अ) इले³ůॉिनक बाजारपेठेचे ÿकार (Types of Electronic Market Place):
इले³ůॉिनक बाजारपेठ Óयावसाियक Óयवहारांसाठी úाहक आिण िवøेता यांना ऑनलाईन
Óयासपीठावर एकý आणते. यामÅये B2B, B 2C, C 2C यासार´या Óयवहार ÿकारांचा
समावेश होतो.
इले³ůॉिनक बाजारपेठेचे ÿकार खरेदीदार आिण िवøेते एकमेकांशी कसे ऑनलाईन जोडले
गेले आहेत तसेच वÖतू व सेवांची िवøì या Óयासपीठावर कशी केली जाते यानुसार पाडले
गेले आहेत.
हे ÿकार खालीलÿमाणे आहेत :
१. ऑनलाईन वÖतुंची बाजारपेठ (Online Product Marketpla ce):
यास सवªसाधारणपणे इले³ůॉिनक Óयापाराची बाजारपेठ असे Ìहणतात. एका इले³ůॉिनक
छपराखाली वÖतुंचे Óयवहार करÁयासाठी úाहक व िवøेता एकý येतात. या ÿकार¸या
इले³ůॉिनक बाजारपेठेची मालकì ऑनलाईन Óयासपीठ संयोजका (Operator) कडे
असते. हासंयोजक ýयÖत िवøेÂयाला या ऑनलाईन ÓयासपीठाĬारे वÖतू िवकÁयाची मुभा
देतो. उदा. अॅमेझॉन, िÉलपकाटª, मीशो, नायका, फामªईझी, इ.
२. ऑनलाईन सेवांची बाजारपेठ (Online Service Marketplace):
सेवां¸या खरेदी व िवøì Óयवहारांसाठी ऑनलाईन Óयासपीठ उपलÊध आहे. सेवा दर, सेवा
दजाª, सेवा पुरवठा पĦती, इ. िनकषां¸या आधारे úाहक तुलनाÂमक िवचार कłन सेवा munotes.in

Page 123

पूरवठा साखळी ÓयवÖथापनाची रचना
123 खरेदीचा िनणªय होतो. िफवर, अपवकª, नोकरी डॉट कॉम, िलं³डइन, मायिजओ, गोडॅडी,
जÖट्डायल, नेटिÉल³स, इ. हीमुĉ (Freelance - ÖवतंýåरÂया काम करणारी) सेवा
Óयासपीठे आहेत.
३. ऑनलाईन भाड्याने बाजारपेठ (Online Rental Marketplace):
या बाजारपेठेत वाहतूक आिण फॅशन उīोगाचे उīोजक Óयवहार करÁयास पुढाकार घेतात.
उबर, ओला, रॅिपडो, इ. याची उदाहरणे आहेत. इले³ůॉिनक उपकरणे, घरगुती उपकरणे
यां¸या ऑनलाईन Óयवहारांसाठी देखील या बाजारपेठेचा वापर केला जातो. भाड्याने
मोटारगाडी, भाड्याने दुचाकì, भाड्याने साधने, इ. Óयवहार केले जातात.
४. इले³ůॉिनक Óयापारामधील संकरीत मॉडेल (Hybrid Model in E -
commerce):
एकाच ऑनलाईन Óयासपीठावर वÖतू तसेच सेवांचा देखील Óयवहार केला जातो.
ओएलए³स , पेपरĀाय, ि³वकर, इबे, िफट्स, ही याची उदाहरणे आहेत. úाहकांना वÖतू
तसेच सेवा खरेदीचा एकिýत फायदा घेता येतो. सÅया BookMyShow या ितकìट
आर±ण वेबसाईट या पĦतीने काम करतात. úाहकाला इंटरनेटला जोडलेले असताना
आिण ÿÂय± / इंटरनेटला जोडलेले नसताना खरेदीचा अनुभव देखील घेता येतो. यामÅये
úाहक ÿथम ऑनलाईन वÖतू मागणी (Book) करतो आिण नंतर जवळील दुकानातून ती
वÖतू खरेदी करतो. उदा. डी माटª रेडी, बोपीस [BOPIS (Buy -Online -Pickup -In-
Store) ]
५. हायपरलोकल बाजारपेठ (Hyperlocal Marketplace):
शोध इंिजन¸या (Search Engines) माÅयमातून जवळील दुकाने, हॉटेÐस, इ. चा शोध
लोक घेवू लागले तेÓहापासून हायपरलोकल ही संकÐपना अिÖतÂवात आली. जवळील
दुकानातून कमीत कमी वेळेत úाहकाला सुिवधा व सेवा पुरवाÓयात या उĥेशाने या
बाजारपेठा चालिवÐया जातात. अबªन³लॅप, िबगबाÖकेट, ि³लक युवर मेड, झेÈटो, इ.
याची उदाहरणे देता येतील.
ब) इले³ůॉिनक बाजारपेठेचे फायदे (Advantages of E -market place):
ऑनलाईन तसेच ऑफलाईन दुकान नसताना देखील इले³ůॉिनक बाजारपेठ तुम¸या वÖतू
िवøìत मुभा देते. कमीत कमी खचाªत Óयवसाय सुł कłन िविवध Óयवसाय संिधंचा
फायदा या बाजारपेठेमाफªत घेता येतो.
या बाजारपेठेचे इतर फायदे खालीलÿमाणे आहेत:
 इतर िवøì साखÑयांशी तुलना करता या बाजारपेठेमुळे िवपणन खचª कमी येतो.
 परदेशी िवøì¸या अनेक व नवीन संधी उपलÊध होतात.
 वÖतू व सेवा यां¸यातील िविवध पयाªयांची तुलना कłन úाहकाला सवōÂकृĶ पयाªय
िनवडता येतो. munotes.in

Page 124

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
124  इतर úाहकां¸या ÿितिøया पाहóन úाहक नवीन खरेदी िनणªय घेवू शकतात.
 साठा उपलÊधता, वÖतू िविवधता, िकंमत, इ. संदभाªत अिधक पारदशªकता असते.
 Óयवहारांसाठी सवाªत महÂवाचे Ìहणजे वेळेची मयाªदा नाही.
 úाहकाला कमी खचाªत व कमी वेळेत खरेदी करता येते.
 úाहक ऑनलाईन वÖतू / सेवा पयाªयांची तुलना करतो Âयामुळे Âयाकरीता खरेदी
ÿिøया सुलभ होते.
 पुरवठादार व úाहक एकमेकां¸या सहकाया«ने Óयवहाराचे फायदे वाढवू शकतात.
७.८ इले³ůॉिनक खरेदी (E-PROCUREMENT) इंटरनेट आधाåरत Óयासपीठांमाफªत (Platforms) केलेली खरेदी Ìहणजे इले³ůॉिनक
खरेदी होय. यामÅये B2B, B 2C, B 2G ÿकारचे खरेदी Óयवहार होतात. कायª पार
पाडÁयासाठी आवÔयक असलेÐया वÖतू िकंवा सेवा िमळिवÁयासाठी Óयवसाय इंटरनेटचा
वापर करतात. खरेदी ÿिøयेतील सवª घटक सुÓयविÖथत करÁया¸या ŀĶीने कागदोपýी
Óयवहारांऐवजी इले³ůॉिनक Óयवहार केले जातात. इले³ůॉिनक खरेदीमÅये पुरवठादाराचा
शोध, पुरवठ्याचे योµय ľोत, वाटाघाटी, मागणी, माल िमळवणी, खरेदी नंतरील ÿितिøया,
इ. कामे ऑनलाईन केली जातात.
मािहती तंý²ानाची ÿगती ल±ात घेता व इंटरनेटचा वाढता वापर िवचारात घेवून जगातील
अनेक Óयवसाय संÖथा इले³ůॉिनक खरेदीवर भर देवू लागÐया आहेत. इले³ůॉिनक
खरेदीमुळे अनेक संÖथा एकमेकांशी जोडÐया गेÐया आहेत. खरेदी Óयवहार अिधक कायª±म
व पारदशªक करÁयाचे हे एक साधन बनले आहे.
अ) इले³ůॉिनक खरेदीमÅये खरेदी खालील पĦतीĬारे होते Âया Ìहणजे:
 इले³ůॉिनक डाटा इंटरच¤ज (EDI - Electronic Data Intercharnge )
 एंटरÿाईज åरसोसª Èलॅिनंग (ERP - Enterprise Rsource Planning )
संÖथेतील खरेदी िवभागाकडे क¸चा माल व कायाªलयीन सािहÂय व साधने यांची खरेदी
करÁयाची जबाबदारी असते. या िवभागाने खरेदी ÿिøया सुरळीत, कायª±म व पारदशªक
करÁयासाठी इले³ůॉिनक खरेदीवर भर देणे आवÔयक आहे.
ब) इले³ůॉिनक खरेदीचे फायदे (Advantages of E -procurement):
कोणÂयाही Óयवहार / कायª िडिजटल झाला कì Âयातील अनेक मानवी कामे कमी होतात
आिण Âयामुळे मानवी चुका टाळÐया जाऊन Óयवहारात अचुकता येते.
munotes.in

Page 125

पूरवठा साखळी ÓयवÖथापनाची रचना
125 इले³ůॉिनक खरेदीचे फायदे खालीलÿमाणे आहेत:
१. Óयवहार गती वाढते (Increased Transaction Speed):
इले³ůॉिनक खरेदी कमी वेळेत व जलद होते. यािशवाय पारदशªकता असÐयाने खरेदी
ÿिøया सुलभ होते. खरेदी ľोताचा शोध, वाटाघाटी, मागणी व मागणी पुतªता कमी वेळेत
होते.
२. ÿमािणत खरेदी (Standardized Buying):
इले³ůॉिनक खरेदी पĤतीमुळे संÖथे¸या खरेदी ÿमाणका (मानकां)नुसार खरेदी करणे श³य
होते. Âयाचÿमाणे आवÔयक नगांची व दज¥ची पुतªता होते.
३. उÂपादकता वाढते (Incread Productivity):
इले³ůॉिनक खरेदीमुळे खरेदीचा वेळ व खचª वाचतो. यािशवाय आवÔयक व योµय माल
वेळेवर उपलÊध होतो. कमी खचाªत अिधक उÂपादन घेतले गेÐयाने उÂपादकता वाढते.
४. कागदपýिवना खरेदी (Paperless Procurement):
इले³ůॉिनक खरेदी Óयवहारांची नŌद इले³ůॉिनक पĦतीने केली जाते. याकरीता कागदपýे
तयार करणे, कागदपýे साठवून ठेवणे व कागदपýांचे जतन करणे ही वेळखाऊ कामे करावी
लागत नाहीत.
५. चांगले संबंध (Good Relationship):
इले³ůॉिनक खरेदीमÅये पारदशªक असÐयाने खरेदीदार व पुरवठादार यां¸यात वाद िनमाªण
होÁयाची श³यता नसते. खरेदीदार व िवøेता यां¸यात चांगले संबंध िनमाªण होतात. तसेच
खरेदीचा अनुभव चांगला आÐयाने Âयाच िवøेÂयाकडून पुÆहा खरेदी करÁयावर भर िदला
जातो. Âयामुळे असलेले संबंध चांगले िटकून राहतात.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ):
अ) खालील िवधान चूक कì बरोबर ते सांगा:
१. इंटरनेट¸या वापराने पुरवठा साखळीमधील खचª कमी झाले आहेत.
२. इंटरनेट¸या वापराने पुरवठा साखळीतील मÅयÖथांचा समावेश वाढला आहे.
३. इले³ůॉिनक बाजारपेठ िठकाण हे पृÃवीवरील अिÖतÂवात असलेले िठकाण नाही.
४. ऑनलाईन वÖतुं¸या बाजारपेठेची गोडॅडी, जÖट्डायल, नेटिÉल³स, इ. Óयासपीठे
आहेत.
५. इंटरनेट आधाåरत Óयासपीठांमाफªत केलेली खरेदी Ìहणजे इले³ůॉिनक खरेदी होय.
munotes.in

Page 126

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
126 ब) थोड³यात उ°रे īा:
१. इंटरनेटने पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनात कशाÿकारे øांती झाली आहे?
२. इले³ůॉिनक बाजारपेठ िठकाण Ìहणजे काय?
३. इले³ůॉिनक बाजारपेठ िठकाणाचे फायदे नमूद करा.
४. इले³ůॉिनक बाजारपेठेचे ÿकार िवषद करा.
५. इले³ůॉिनक खरेदीचे फायदे िवÖतृत िलहा.
क) योµय जोड्या जुळवा: अ ब १. खरेदी अ कंपÆयांमÅये दीघªकाळ चांगले संबंध िटकून राहतील. २. पुरवठा ब पुरवठा साखळीतील मÅयÖथांचा समावेश कमी झाला आहे. ३. सहकायª क खरेदीचा सवōÂकृĶ ľोत सहज व तÂपरतेने िनवडता येतो. ४. ÿÂय± Óयवहार ड माल वेळेवर पोहोचला आहे कì नाही याची िनिIJती करता येते. ५. वाहतूक इ पुरवठा जलद व कमी खचाªत करणे श³य झाले आहे.
७.९ इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³स (E-LOGISTICS) मािहती व ²ानाची देवाण-घेवाण सुलभ करÁयासाठी मािहती आिण तंý²ानाचा वापर
पारंपाåरक िवपणन साखळीमÅये करणे Ìहणजे इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³स होय. ऑनलाईन
ÓयासपीठाĬारे लॉिजिÖट³स ÿिøया करणे Ìहणजे इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³स होय.
तंý²ानाचा िवकास आिण िडिजटलायझेशन यामुळे भारतामÅये इले³ůॉिनक
लॉिजिÖट³सची मागणी वाढली आहे. राÕůीय आिण आंतरराÕůीय Öतरांवर उÂपादन व
पुरवठा करÁयासाठी अनेक कंपÆया इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³सचा वापर करतात. यामुळे
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन करणे सोपे झाले आहे. परंपरागत लॉिजिÖट³सपे±ा ई-
लॉिजिÖट³स अिधक जलद व िवĵासाहª असÐयाने भारत आिण चीन सारखे ÿगतशील देश
मोठ्या ÿमाणावर याचा वापर करत आहेत या देशांमधील अपुरी व अयोµय वाहतूक सेवा,
सरकारचे Óयापार िवषयक िनयम, इ. मुळे परंपरागत लॉिजिÖट³समÅये अनेक अडथळे
येतात. हे अडथळे इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³समुळे टाळले गेले आहेत.
तंý²ान आधाåरत इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³स úाहकांना अिधक जाणून घेÁयास व Âयां¸या
वाढÂया गरजा पूणª करÁयास मदत करते. भारतामÅये इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³स ही munotes.in

Page 127

पूरवठा साखळी ÓयवÖथापनाची रचना
127 संकÐपना úाहक सेवा सुधारणा, खचª कपात, वेळेवर व जलद पाठवणी, इ. साठी राबिवली
जाते. वेब आधाåरत पĦतéĬारे सामúी िनयंýण राखÁयासही मदत होते.
भारतीय परंपरागत लॉिजिÖट³स उīोगाला अनेक आÓहानांना सामोरे जावे लागते.
यातील महÂवाची आÓहाने Ìहणजे वाहतूक जाÑयामधील समÆवयाचा अभाव, कमªचारी
ÿिश±ण अभाव, कौशÐयÿाĮ कमªचाöयांचा अभाव, योµय गोदाम सुिवधेचा अभाव, इ.
आहेत. परंतु इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³समुळे या उīोगाचे łप बदलले आहे. िनःशंकपणे ई-
लॉिजिÖट³समुळे पुरवठा साखळी घटकांना अनेक Óयवहार संधी ÿाĮ झाÐया आहेत.
यशÖवी इले³ůॉिनक Óयापार Óयवसायासाठी इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³स धोरणे आवÔयक
आहेत.
अ) इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³सचे फायदे (Advantages of E -Logistics):
पुरवठा साखळी ±ेýातील नवीन आवाहनांवर मात करÁयासाठी इल³ůॉिनक लॉिजिÖट³स
हा एक उ°म उपाय आहे.
या इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³सचे फायदे खालीलÿमाणे आहेत:
१. चांगले संबंध (Good Relations):
िवøेता आिण खरेदीदार यां¸यात चांगले संबंध ÿÖथािपत होतात व ते वृĦéगत होतात
कारण इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³समुळे योµय वÖतू, योµय िठकाणी, योµय वेळी úाहकापय«त
पोहोचते.
२. अिधक उÂपादकता (Better Productivity):
इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³समुळे अिधक उÂपादकतेचे फायदे िवøेता व खरेदीदार दोघांनाही
होतात. úाहक ऑनलाईन खरेदी पयाªय घरबसÐया िनवडतो व कंपनीला कमी खचाªत वÖतू
उÂपादन आिण िवतरण करता येते.
३. हòशारीने खरेदी (Smart Shopping):
úाहकाला घरबसÐया वÖतू पुरिवणाöया कंपÆया¸या िकंमतीत तुलना करता येते व सवōÂकृĶ
खरेदी पयाªय जो कमी िकंमतीत, दज¥दार व वेळेवर उÂपादन पुरवेल असा िनवडता येतो.
४. अडथÑयांिवना Óयवहार (Hassle -free Transactions):
इले³ůॉिनक Óयवहारांसाठी सुिवधा, गुंतवणूक, दुकान, इतर साधने लागत नाहीत; Âयामुळे
हे Óयवहार िवना अडथळा होतात.
५. कमी गुंतवणूक (Less Investment):
इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³स काया«साठी केवळ योµय िवकिसत बेवसाईटची गरज लागते.
दुकान Öथापना, सुिवधा उपलÊधता, साधने उपलÊधता यावर गुंतवणूक करावी लागत
नाही. Âयामुळे इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³स काया«साठी अिधक गुंतवणूकìची आवÔयकता
नसते. munotes.in

Page 128

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
128 ६. दुहेरी आदान-ÿदान (Two Way Communication):
इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³स तंý²ाना¸या सहाÍयाने केले जाते. मािहती तंý²ान वापरामुळे
पुरवठा साखळी घटकांची मािहती गरज वेळेवर पूणª होते. खरेदीदार िवøेÂयांशी तर िवøेते
खरेदीदारांशी आदान-ÿदान कł शकतात.
ब) इले³ůॉिनक लॉिजिÖट³सचे तोटे (Disadvantages of E -Logistics):
१. िवĵासाचा अभाव (Lack of Trust):
काही úाहक ऑनलाईन खरेदी कł इि¸छत नाहीत. फĉ ऑनलाईन वÖतू पाहóन खरेदी
करÁयावर Âयांचा िवĵास नसतो Âयापे±ा दुकानात जाऊन वÖतू पाहóन, ती हातात घेवून व
ितचे पåर±ण कłन खरेदी करणे पसंत करतात.
२. तंý²ान समÖया (Technological Issues):
भारता¸या काही मागास व दुगªम भागात काही लोकांपय«त इंटरनेट सुिवधा अīाप
पोहोचलेली नाही तर úामीण डŌगराळ व वÆय भागात इंटरनेट¸या पÐÐयाची (िवÖतारक±ा /
टापू) (range / network) समÖया वारंवार येते. काही अिशि±त úाहकांना ऑनलाईन
खरेदी करता येत नाही.
३. सुरि±ततेचा अभाव (Lack of Security):
úाहकाला पुरवठादारा¸या इले³ůॉिनक पुरवठा पĦतीची खाýी असावी लागते. काही वेळा
फसवणूक होÁयाची श³यता असते. खरेदीचा पयाªय िनवडÁयापुवê दुकानांची खाýी कłन
¶यावी लागते. Âयांचा ÿामािणकपणा तपासावा लागतो.
४. िवकसनशील देशातील आÓहाने (Challenges in Developing Countries):
पायाभूत सुिवधांचा अभाव, आिथªक अडथळे, शै±िणक अडथळे, भौगोिलक अडथळे व
पुरवठा साखÑयांमधील वाद यामुळे िवकसनशील देशात इले³ůािनक लॉिजिÖट³स
काया«मÅये मयाªदा येतात.
५. नाशवंत वÖतुंसाठी उपयुĉ नाही (Not Suitable for Perishable Products):
नाशवंत वÖतुंचे आयुमाªन अितशय कमी असते. दूध, भाजीपाला, अंडी यांसार´या नाशवंत
वÖतुंची साठवणूक व वाहतूक कमी वेळेत व फार काळजीपुवªक करावी लागते. úाहक
देखील अशा वÖतुं¸या खरेदीसाठी बाजारपेठेत जाऊन खरेदी करणे पसंत करतात.
७.१० इले³ůॉिनक पुतªता (E-FULFILLMENT) इले³ůॉिनक पुतªता हा इले³ůॉिनक Óयापार Óयवसायाचा एक भाग आहे. मालाला मागणी
आÐयानंतर केÐया जाणाöया काया«चा यामÅये समावेश होतो. मागणी पुतªतेमÅये मागणी
िमळिवणे, Âयानुसार ÿिøया करणे आिण अंितम úाहकापय«त माल पोहोचिवणे या Öतरांचा
समावेश होतो. munotes.in

Page 129

पूरवठा साखळी ÓयवÖथापनाची रचना
129 ई-पुतªता ही िनिIJतपणे एक सेवा आहे; जी ÿÂयेक ऑनलाईन िवøेÂयाला यशÖवी आिण
ÖपधाªÂमक होÁयासाठी पुरवावी लागते. काही कंपÆया ई-पुतªता त²ांकडून लॉिजिÖट³स
बाĻľोताथª / बाहेłन कामे कłन घेणे (आऊटसोसª) कłन घेतात. ऑनलाईन
ÓयासपीठाĬारे माल ÿाĮ करणे, नंतर Âयावर ÿिøया करणे आिण úाहकांना िवतरीत करणे
Ìहणजे इले³ůॉिनक पुतªता होय. ही ÿिøया úाहकाने वÖतुची मागणी देऊन सुł होते व
मागणी ÿमाणे úाहकाला वÖतू िमळाÐयाने संपते इ. कॉमसª पुतªता हा ई-कॉमसª काया«चा भाग
आहे; जो तुमची उÂपादने úाहकांपय«त पोहोचवतो.
एका Óयवसायाने दुसöया Óयवसायाकडे व úाहकाने Óयवसायाकडे केलेÐया मागणीची पुतªता
केली जाते.
यामÅये खालील Öतर समािवĶ होतात:
 माल िमळवणी
 मागणी ÿिøया
 माल पाठवणी
 परतावा ÿिøया
उīोगाचा इले³ůॉिनक पुतªता हा एक िवशेष व महÂवाचा भाग आहे. हे उīोग ऑनलाईन
बेवÖटोअर Óयापाöयांबरोबर काम करतात. इले³ůॉिनक पुतªता क¤þ ÿÂयेक Óयवसाियक
अिशला¸या (Clients) वÖतू / माल घेतात. Âयानंतर लेबल लावणे, øम लावणे यासार´या
जाÖती¸या सेवा देतात. इले³ůॉिनक पुतªता क¤þ मागणी िमळिवणे, वैयिĉक úाहक मागणी
पुतªता वेळेवर करणे, पुतªतेवर ल± ठेवणे, सामúी साठ्यावर ल± ठेवणे, परताÓयाचे
ÓयवÖथापन करणे, इ. काय¥ िवशेष सॉÉटवेअसª¸याĬारे पार पाडतात. फेडे³स, Öमाटª-
पोÖट सारखी इले³ůॉिनक पुतªता क¤þे सूट देऊन माल पोहचिवÁयाचे पयाªय देतात.
आलेली ÿÂयेक मागणी ताबडतोब िवचारात घेतली जाते. Âयाचÿमाणे माल उचल
(Picking) केली जाते, माल संवेĶीत केला जातो, मालाचा ÿवास सुł केला जातो आिण
úाहकांपय«त माल पोहचिवला जातो; अशा ÿकारे úाहकाची मागणी पूतê जलद होते.
इले³ůॉिनक पुतªतेमुळे Óयवसायाला खालील गोĶी करणे श³य होते:
 ÿÂयेक úाहकाची मागणी पुतªता पाहता येते Âयावर ल± ठेवता येते.
 úाहकाची कृती, गरजा, खरेदी पĦती व ÿाधाÆय ल±ात घेवून पुरवठा मािहती जुळवून
घेता येते.
 पुरवठा साखळीतील सवª घटक / Öतरांपय«त एकिýत मािहती व अहवाल पोहचिवता
येतो.
munotes.in

Page 130

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
130 ७.११ सारांश (SUMMARY) पुरवठा साखळीतील काय¥ व पुरवठा साखळीचे ÓयवÖथापन पåरणामकारक होÁयासाठी
तंý²ानाचा वापर वाढत चालला आहे. खचª कमी कłन úाहकां¸या वाढÂया व बदलÂया
मागÁया पूणª करÁयासाठी इले³ůॉिनक पुरवठा साखळी उपयुĉ ठरते. बाजारपेठ िजंकणे
आिण बाजारपेठ वाढिवणे हे पूवê केवळ मोठ्या कंपÆयांना श³य होते. इले³ůॉिनक
Óयवसाय तंý²ान िवशेषतः इंटरनेटमुळे सवª आकारा¸या संÖथांना आता हे श³य झाले
आहे.
७.१२ ÖवाÅयाय (EXERCISE ) अ) िदलेÐया पयाªयातून योµय पयाªय िनवडून åरकाÌया जागा भरा.
१. पुरवठा साखळी संकÐपना मूळ ______ या शाखेतील आहे.
अ) उÂपादन
ब) िवपणन
क) िनयोजन
ड) िव°
२. इले³ůॉिनक खरेदी Ìहणजे ______.
अ) माल खरेदी
ब) क¸चा माल खरेदी
क) वÖतू खरेदी
ड) वरील पैकì सवª
३. लॉिजिÖट³स हा पुरवठा साखळीतील समािवĶ घटक आहे, जो ______ ¸या पुढील
व मागील ÿवाहाशी िनगडीत आहे.
अ) सेवा
ब) रोकड
क) वÖतू
ड) वरील पैकì सवª
४. पुरवठा साखळी ÓयवÖथाप नामÅये इंटरनेटचा वापर ______ Öवłपात होतो.
अ) LOT - एल ओ टी munotes.in

Page 131

पूरवठा साखळी ÓयवÖथापनाची रचना
131 ब) RPA – आर पी ए
क) AR – ए आर
ड) वरील पैकì सवª
५. ______ ही पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील ÿिøया आहे जी कंपनीला
भिवÕयातील मागणी चा अंदाज बांधÁयास मदत करते.
अ) मागणी िनयोजन
ब) सामúी िनयंýण
क) उÂपादन िनयंýण
ड) यापैकì काही नाही
ब) खालील िवधाने सÂय िकंवा असÂय ते िलहा.
१. लॉिजिÖट³समÅये पुरवठा साखळीतील मािहती तसेच सामúी यांची हालचाल होते.
२. पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचा संबंध úाहकांना वÖतू आिण सेवा यां¸या िवøìशी
येतो.
३. बाĻľोताथाªचा वाढता वापर होत असÐयाने अनेक कंपÆयांची पुरवठा साखळी
ÓयवÖथापनाची गरज कमी झाली आहे.
४. इले³ůोिनक खरेदी ही वÖतुची िकंमत आिण एकूण मािहती ऑनलाईन माÅयमाĬारा
देत नाही.
५. इले³ůॉिनक पुतªतेमÅये मागणी ÿमाणे úाहकांना वÖतू पुरवठा करÁयाचा समावेश
होतो.
७.१३ संदभª (REFERENCES)  Yingli Wang, ‘E -Logistics – Mana ging Digital Supply Chains for
Competitive Advantage’, September 2021 , Kogam page Ltd.
 Deryn Graham, ‘E -Logistics and E -Supply Chain Management’,
2013 , IGI Global publishers.
 Donald J. Dowersox, ‘Supply Chain, Logistic s Management, March
2019 , McGraw Hill.
 Moritz, Fleischmann, ‘Quantitative Models for Reverse Logistics’,
December 2012 , Springer Berlin, Heidenlberg.
 Paul A. Myerson, ‘Supply Chain and Logistics Management Made
Easy : Methods and Applications’, April 2015 , Pearson FT press.
***** munotes.in

Page 132

132 ८
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील कायªÿणाली
OPERATIVE SYSTEM IN S UPPLY CHAIN
MANAGEMENT
घटक संरचना
८.० उिĥĶ्ये
८.१ ÿÖतावना
८.२ Óयवसाय संÖथा संसाधन िनयोजन संकÐपना
८.३ Óयवसाय संÖथा िनयोजन – फायदे व मयाªदा
८.४ पुरवठा साखळीतील माकōÓह साखळी
८.५ िवøì भाकìतासाठी माकōÓह साखळी
८.६ पॅरेटोचा कायदा
८.७ सारांश
८.८ ÖवाÅयाय
८.९ संदभª
८.० उिĥĶ्ये (OBJECTIVES)  िवīाÃया«ना Óयवसाय संÖथा संसाधन िनयोजन संकÐपनेची ओळख कłन देणे.
 Óयवसाय संÖथा संसाधन िनयोजनाचे फायदे व मयाªदा ÖपĶ करणे.
 िवīाÃया«ना पुरवठा साखळीतील माकōÓह साखळीबĥल िवÖतृत मािहती देणे.
 िवīाÃया«ना सामúी िनयंýणाचे महÂव पटवून देणे.
 िवīाÃया«ना पॅरेटोचा कायदा समजावून सांगणे.
८.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) úाहकां¸या गरजा पूणª करÁयासाठी वÖतू/सेवा उÂपादन व िवतरण हे उिĥĶ समोर ठेवून
Óयवसाय संÖथा लोक (कमªचारी), उपकरणे, सािहÂय व िव° या संसाधनांचा वापर करतात.
याकåरता ही सवª संसाधने एकý कłन कायª ÿणाली Ĭारे उिĥĶ ÿाĮी केली जाते. या
संसाधनां¸या एकिýत वापर ÿणालीला कायª ÿणाली (Operative System) असे
Ìहणतात. ÿÂयेक Óयवसाय संÖथेची ही कायª ÿणाली िविभÆन असते जी Óयवसाय संÖथे¸या
Öवłपानुसार व उिĥĶांनुसार ठरिवली जाते. उदा. काही Óयवसाय संÖथा कायª खचª कमी munotes.in

Page 133

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील कायªÿणाली
133 Óहावा या उĥेशाने सुलभ कायª ÿणाली िनिIJत करतात तर काही Óयवसाय संÖथा úाहक
ÿितिøया व कमªचारी सबलीकरण िवचारात घेऊन कायª ÿणाली ठरिवतात.
८.२ Óयवसाय संÖथा संसाधन िनयोजन संकÐपना [ENTERPRISE RESOURCE PLANNING - (ERP) ] लेखांकन, खरेदी, ÿकÐप ÓयवÖथापन, जोखीम ÓयवÖथापन, पुरवठा साखळी काय¥, इ.
दैनंिदन कायª ÓयवÖथापनाला ‘Óयवसाय संÖथा संसाधन िनयोजन’ [Enterprise
Resource Planning - (ERP) ] असे Ìहणतात. ई. आर. पी. हे सॉÉटवेअर कंपÆया
Âयां¸या आवÔयक भागांचे / काया«चे एकिýकरण व ÓयवÖथापन करÁयासाठी वापरते. या
एका सॉÉटवेअर¸या माÅयमातून सवª ÿिøया एकिýत कłन संसाधन िनयोजनाची
अंमलबजावणी केली जाते.
हे सॉÉटवेअर िनयोजन ÿिøया सुलभ करते. संÖथे¸या काया«साठी आवÔयक संसाधनांचे
योµय िनयोजन या सॉÉटवेअरĬारे केले जाते. ई.आर.पी. (ERP) पĦती संगणक आधाåरत
मािहती ÿणाली आहे ºयामÅये संÖथे¸या वÖतू, कमªचारी, पुरवठादार, úाहक िनधी, पुरवठा
साखळी, उÂपादन सुिवधा, िवपणन ÿिøया, इ. संदभाªत मािहती साठवणूक केली जाते.
ई.आर.पी. ÿणाली कंपनीचे महÂवाचे साधन बनली आहे जे कंपनीला संसाधनांचे आिण
मािहतीचे ÓयवÖथापन करÁयास मदत करते. Oracle, Acu matica, BizAut omation,
Netsuite, SAP , S/4 HANA ही ई.आर.पी. पĦतéची / सॉÉटवेअरची उदाहरणे आहेत.
Óयवसाया¸या दैनंिदन काया«चे व ÿिøयांचे सुरळीत ÓयवÖथापन करणारे हे सॉÉटवेअर
आहे. उदा. पुरवठा साखळी उīोगांमÅये ई.आर.पी. ÿणालीĬारे आपोआप िवि°य िवĴेषण
होईल व भिवÕयकालीन साठ्या¸या गरजेचा अंदाज बांधला जाईल ºयामुळे पुरेशी सामúी
साठा पातळी राखता येईल. उÂपादन संÖथेला संसाधनांची मह°म ±मता वापरता येईल
आिण कमी खचाªत उÂपादने तयार करता येतील. úाहक संबंध ÓयवÖथापन [Customer
Relationship Man agement - (CRM) ] ÿणाली ÿÂयेक úाहकांची मािहती साठवणूक
करेल ºयाने úाहक संबंध अिधक वृĦéगत करता येतील.
ई.आर.पी. सॉÉटवेअर एकाच पĦती / ÿणालीĬारे लोकांना एकिýत आदान-ÿदान
करÁयास भाग पाडते.
ही ई.आर.पी. ÿणाली ÿभावीपणे राबिवÁयासाठी Óयवसाय संÖथेने खालील Öतर पूणª
केले पािहजेत:
Öतर-१: त² गटाने सÅया¸या ई.आर.पी. ÿणालीचे पåर±ण करणे.
Öतर-२: संÖथेची उिĥĶ्ये ल±ात घेऊन त² गटाने सÅया¸या ई.आर.पी. ÿणालीतील
बदल िनिIJत करणे. ºया बदलांमुळे ई.आर.पी. ÿणाली अिधक फायदेशीर ठरेल.
Öतर-३: Óयवसायाचे दैनंिदन काया«चे ²ान असलेÐया ÓयवÖथापकांशी चचाª कłन
बदललेली ई.आर.पी. ÿणाली िवकिसत करणे. munotes.in

Page 134

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
134 Öतर-४: ई.आर.पी. पĦतéने बदल ल±ात घेऊन या बदलांचे योµय ÓयवÖथापन करणे;
जेणेकłन संÖथा Âया बदलांना आÂमसात कłन Âयां¸याशी जुळवून ¶यायला
तयार होईल.
८.३ Óयवसाय संÖथा िनयोजन – फायदे व मयाªदा (ENTERPRISE RESOURCE PLANNING – ADVANTAGES AND
LIMITATIONS) ई.आर.पी. सॉÉटवेअर Óयवसाय संÖथेला अनेक संधी उपलÊध कłन देते. Óयवसाय
संÖथे¸या गरजेनुसार या सॉÉटवेअरची अंमलबजावणी सहज करता येते.
अ) Óयवसाय संÖथा संसाधन िनयोजनाचे फायदे:
१. उ¸च ÓयवÖथापकìय कामिगरी (Higher Management Performance):
ई.आर.पी. सॉÉटवेअर मािहती क¤þ / मािहती पेढी Ìहणून काम करते. मानव संसाधन,
उÂपादन, िवøì, úाहक पािठंबा सामúी, पुरवठा, इ. सवª Óयवसाय घटकांची अīयावत व
इÂयंभूतª मािहती एकिýत साठिवली जाते. तसेच मािहती हाताळणी आपोआप, जलद व
ÿभावी होते. कागदपýे व माणसांĬारे केली जाणारी मािहती साठवणूक Ļा पĦती यामुळे
वगळÐया जातात. मानवी चूकांची श³यता रहात नाही. उ¸च ÓयवÖथापनास िनणªय
घेÁयासाठी व धोरणे आखÁयासाठी तÂपरतेने आवÔयक मािहती िमळते Âयामुळे उ¸च
ÓयवÖथापनाची कामिगरी ÿभावी होते.
२. अचूक मािहतीची उपलÊधता (Availability of Accurate Information):
एकाच मािहती पĦतीमÅये Óयवसाया¸या सवª घटकांची मािहती एकिýत साठिवली जाते.
सॉÉटवेअर¸या माÅयमातून यांिýक पĦतीने मािहती ÿिøया होते. ही ÿिøया सातÂयाने
होत असÐयाने जूनी / िबनकामी मािहती काढून टाकली जाते. संगणक आधाåरत पĦती
असÐयाने मानवी चूका होत नाहीत. अīयावत व अचूक मािहती उपलÊध होते.
३. चांगला समÆवय (Good Co -ordination):
एकसंध (Unified) पĦतीमÅये Óयवसाय संबंिधत सवª मािहती एकाच िठकाणी उपलÊध
असते. मािहतीचे हे क¤þीकरण Óयवसाया¸या िविवध िवभागांमÅये चांगला समÆवय
साधÁयास मदत करते. िवभागांमÅये िवना अडथळा व सुरळीत आदान-ÿदान होते तसेच
आदान-ÿदानास उिशर होत नाही.
४. अचूक िनयोजन (Precise Planning):
भिवÕयकालीन िवकास धोरणे आखÁयासाठी िनयोजकांस एकाच िठकाणी ÿचंड व सवª
Óयवसाय घटकांची मािहती ÿाĮ होते. Óयवसाय ÓयवÖथापन अिधकारी व िवĴेषक या
मािहती¸या आधारे पूवªिनिIJतीकरण करतात. Âयाचÿमाणे सÅया¸या धोरणांमÅये गरज
असÐयास आवÔयक ते बदल करतात.
munotes.in

Page 135

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील कायªÿणाली
135 ५. सुधारीत अहवाल (Enhanced Reports):
कागदपý िवना ÿणाली व एकसंध ÿणाली यामुळे आदान-ÿदान शाľीय पĦतीने होते.
Óयवसाय संÖथे¸या सवª िवभागांना आवÔयक ती मािहती सहज व वेळेवर उपलÊध झाÐयाने
सुधारीत अहवाल जमा करता येतात.
६. ÿमाणता आिण लविचकता (Scalability and Flexibility):
Óयवसायाची वतªमान िÖथती व गरज ल±ात घेऊन ई.आर.पी. सॉÉटवेअरमÅये बदल करणे
श³य आहे. वÖतू, उÂपादन ÿिøया, पुरवठा पĦती, इ. मÅये थोडा देखील बदल झाÐयास
Âयानुसार या सॉÉटवेअरमÅये बदल करता येतात.
७. अिधक चांगली úाहक सेवा (Improved Customer Service):
úाहकांशी चांगले संबंध िटकिवणे, úाहक संबंध वृĦéगत करणे व úाहक संबंध योµय
ÓयवÖथािपत करणे याकåरता ई.आर.पी. ÿणाली उपयुĉ आहे. úाहक संबंधी सवª,
अīयावत व िवÖतृत मािहती एकाच िठकाणी उपलÊध झाÐयाने िवøì ÓयवÖथापक व úाहक
सेवा कमªचारी úाहकांशी अिधक चांगले आदान-ÿदान साधू शकतात.
८. मािहितची गोपिनयता आिण गुणव°ा (Data Security and Quality):
Óयवसाय संÖथे¸या सवª घटकांची, ÿिøयांची व िवभागांची अīयावत मािहती ई.आर.पी.
ÿणाली मÅये साठिवलेली असते. या मािहतीवर Óयवसाय संÖथेचे पूणª िनयंýण असते.
Âयािशवाय एकसंध पĦती असÐयाने एकाच िठकाणी मािहती उपलÊध असते Âयामुळे योµय
िनयंýण ठेवणे श³य होते. गुणव°ापूवªक मािहती गोपिनय राहते.
ब) Óयवसाय संÖथा संसाधन िनयोजनाचे तोटे (Limitations / Dis advantages of
ERP):
ई.आर.पी. ÿणालीचे फायदे अनेक आहेत हे िनिवªवाद आहे तरीही, कोणÂयाही Óयवसाय
संÖथेने ही ÿणाली लागू करÁयापूवê Âयातील ýुटी / मयाªदा जाणून घेणे आवÔयक आहे.
हे तोटे खालीलÿमाणे:
१. सॉÉटवेअरचा अिधक खचª (High Cost of Software):
ई.आर.पी. सॉÉटवेअरचे Öवłप िकचकट आहे. हे सॉÉटवेअर िवकिसत करणे व Âयाकåरता
परवाना िमळिवणे खिचªक आहे. úाहक व Óयवसायाची गरज ल±ात घेऊन हे सॉÉटवेअर
तयार करÁयासाठी अनुभवी, कौशÐय ÿाĮ, ÿिशि±त व तº² Óयĉéची गरज आहे; ºया
Óयĉéना मोबदला अिधक īावा लागतो. लघू व मÅयम Óयवसाय संÖथांना हा खचª परवडत
नाही.
munotes.in

Page 136

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
136 २. अिधक वापर व देखरेख खचª (High Costs to deploy and maintain):
ई.आर.पी. सॉÉटवेअरचा वापर व देखरेख करÁयासाठी तंý²ानाची गरज लागते. वापराचा
व देखरेखीचा खचª तर जाÖत आहेच Âयािशवाय तंý²ानांचा मोबदला दर देिखल अिधक
आहे.
३. ÿिश±ण व सरावाची गरज (Requires training and practice):
ई.आर.पी. सॉÉटवेअर िकचकट असÐयाने ते िशकणे अवघड आहे व वेळखाऊ देखील
आहे. यातील मूलभूत बाबी िशकायला सुĦा बराच वेळ व ®म लागतात. अनुभवी
कमªचाöयाने संÖथा सोडÐयास नवीन कमªचाöयाला या सॉÉटवेअरचे ÿिश±ण īावे लागते
आिण Âयास सॉÉटवेअर वापरÁयाचा रोज सराव करावा लागतो.
४. पसंतीÿमाणे ÿिøया (Customization Process):
Óयवसाय संÖथे¸या पसंतीÿमाणे ई.आर.पी. सॉÉटवेअर बनवÁयासाठी खूप वेळ, ÿयÂन,
त²ता व पैसे लागतात. तसेच पसंतीÿमाणे िकती बदल करायचे, Âयासाठी िकती संसाधने
लागतील हे िनणªय ¶यावे लागतात, Âयांची अंमलबजावणी करÁयासाठी संÖथेचे अंदाजपýक
अपूरे पडते.
५. गुंतवणुकìवर कमी मोबदला (Less ROI):
ई.आर.पी. सॉÉटवेअर अवघड व िकचकट आहे. काही Óयवसायांना Âयां¸या ÿिøयांकåरता
ते वापरणे अितशय अवघड जाते Âयामुळे सॉÉटवेअरवर केलेÐया गुंतवणुकìवर कमी
मोबदला िमळतो.
८.४ पुरवठा साखळीतील माकōÓह साखळी (MARKOV CHAIN IN SUPPLY CHAIN) माकōÓह साखळी हे एक मॉडेल आहे जे संभाÓय घटनां¸या øमांचे वणªन करते ºयामÅये
ÿÂयेक घटनेची संभाÓयता केवळ मागील घटनेत ÿाĮ झालेÐया िÖथतीवर अवलंबून असते.
हे मॉडेल Ìहणजे गिणतीय ÿणाली आहे ºयामÅये एका िÖथतीचे दुसöया िÖथतीमÅये
संøमण होते. माकōÓह साखळीचा वापर एखाīा घटने¸या संभाÓयतेची गणना करÁयासाठी
केला जातो.
ही एक गिणतीय ÿिøया आहे ºयामÅये िविवध िÖथती व घटकांची श³यता िवचारात घेतली
जाते. यामÅये घटकाची भिवÕयकालीन िÖथती ही Âया¸या वतªमानकालीन िÖथतीवर
अवलंबून असते. माकōÓह साखळीला ‘Öवतंý / अलग वेळ माकōÓह साखळी’ [Discrete
Time Markov Chain (DTMC)] असेही Ìहणतात. माकōÓह साखळीचा वापर
ÿामु´याने कोणÂयाही घटका¸या भूतकाळातील िÖथतीवर आधाåरत भिवÕयकालीन
िÖथतीचा अंदाज बांधÁयासाठी केला जातो. आलेखा¸या माÅयमातून घटकाची मागील
िÖथती, भिवÕयकालीन िÖथती आिण एका िÖथतीतून दुसöया िÖथतीत संøिमत होÁयाची
संभाÓयता ÿदिशªत केली जाते. munotes.in

Page 137

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील कायªÿणाली
137 रिशयातील गिणतत² Andrey Markov यां¸या नावाने माकōÓह ÿिøया ओळखली जाते.
Andrey Markov याने िवसाÓया शतका¸या सुłवातीला माकōÓह ÿिøयेचा अËयास केला
आिण १९०६ मÅये या िवषयावरील पिहला शोधिनबंध सादर केला. खöया जीवनामÅये
माकōÓह साखळीचा वापर सं´याशाľीय संरचना Ìहणून अनेक िठकाणी करता येईल.
उदाहरणाथª – मोटार वाहनातील øूझ िनयंýण ÿणाली, िवमान तळावर येणाöया ÿवाशां¸या
रांगा, चलन िविनमय दर, पुरवठा व साठवणूक पĦती, ÿाÁयां¸या िविशĶ जातीचा वाढ दर,
इ. पेजरँक (Pagerank) Ìहणून ओळखली जाणारी गणनिवधी / िनयतरीती (समÖया
सोडवÁयासाठी वापरली जाणारी पĦती) (Algorithm) जी मुळतः इंटरनेट सचª इंिजन
Google साठी ÿÖतािवत होती, ती माकōÓह ÿिøयेवर आधाåरत आहे.
जेÓहा आपण एखाīा ÿणालीचा अËयास करतो, जी कालांतराने बदलू शकते, त¤Óहा Âया
बदलांवर ल± ठेवÁयाचा मागª हवा असतो. माकōÓह साखळी हा िदलेÐया संभाÓयतेनुसार
बदलणाöया ÿणालéवर ल± ठेवÁयाचा / मागोवा घेÁयाचा मागª आहे. बदलणारी िÖथती िह
संभाÓय आहे. जी मागील िÖथतीवर अवलंबून आहे. उदा. पावसाळी िदवसांचा अËयास
करताना दोन िÖथती संभाÓय धरÐया जातात Âया Ìहणजे
 संभाÓय िÖथती १ - आज पाऊस पडेल.
 संभाÓय िÖथती २ - आज पाऊस पडणार नाही.
Ìहणजेच अशा ÿणालéचा अËयास केला जातो, ºयामÅये अनेक संभाÓय िÖथती असू
शकतात व एक िÖथती दुसöया िÖथतीत संøिमत होÁयाची श³यते असते.
पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनामÅये úाहक मागणीचे अिधक चांगले ÓयवÖथापन करÁयासाठी
माकōÓह ÿिøया उपयोगी पडते. िविवध कारणांमुळे िविशĶ िठकाणातील वाढÂया मागणीची
पूतªता करणे यामुळे श³य होईल. úाहक संबंध ÓयवÖथापनामÅये úाहक Öपशª िबंदूंचा
(संभाÓय िकंवा वतªमान úाहकाने एखाīा उÂपादना¸या संपकाªत येÁयाची वेळ; मग ती
खरेदीपूवª / खरेदीदरÌयान / खरेदीपIJात कोणतीही असो) (Customer Touch Points)
øम Âयां¸या आदान-ÿदानातून साधला जातो. Âयांचे मोजमाप माकōÓह ÿिøयेतून करता
येईल.
माकōÓह साखळी¸या माÅयमातून िवपणन िवĴेषण करणे सुलभ होईल. úाहका¸या पुढील
कृतéचा अंदाज बांधता येईल. माकōÓह साखळी Ìहणजे अनुøमाने होणाöया घटना िकंवा
िÖथती, ºया एकमेकांवर अवलंबून असतात. या साखळी¸या सहाÍयाने वÖतू बाजारात
आणÐयानंतर úाहकाची िÖथती काय असेल याची संभाÓयता पडताळली जाते.
८.५ िवøì भाकìतासाठी माकōÓह साखळी (MARKOV CHAIN IN SALES PREDICTION) पुरवठा साखळी ही मागणी, पुरवठा आिण सामúी िनयोजन यावर आधाåरत आहे. मागणी
िनयोजनामÅये िवøì अंदाजाचे महÂव िनिवªवाद आहे. िवøì अंदाज हा नग उÂपादन, सामúी
व उपलÊध साधनांची कायª±मता यांचा आधार आहे. िवøì अंदाज ÿिøयेत अंदाजे िकती
नग िवøì होईल याचे भािकत केले जाते व Âयानुसार उÂपादन िनयोजन केले जाते. munotes.in

Page 138

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
138 भिवÕयकालीन िवøì ची श³यता वतªिवÁयापे±ा भिवÕयकालीन िवøì नगाचे भािकत
करÁयासाठी माकōÓह साखळी वापरता येईल.
िवøìचे भािकत करÁयासाठी माकōÓह साखळीचा वापर कसा करता येईल ते पाहóया:
उदाहरणाथª, एखादी संÖथा वÖतू Ìहणून úाहकांना क¸चा माल िवकत असेल; तर Âया
वÖतूचा िवøì इितहास जी वÖतू िविशĶ úाहकाला िवकली गेली आहे तो खालील
त³Âया¸या आधारे िवचारात घेऊया. वÖतूचे नाव पाठिवलेले नग पाठवणी तारीख वÖतू ‘अ’ ५०० ०१/०२/२०२२ वÖतू ‘ब’ २४ ०१/०४/२०२२ वÖतू ‘क’ १३९ ०१/०७/२०२२
कालøिमका / काल®ेणी / वेळ मािलके¸या (Time Series) आधारे माकōÓह ÿिøया
वापरता येईल. पुरवठा नगांचा िवचार केला नाही तर या पĦतीमÅये फĉ दोन श³यता
आहेत.
 श³यता १ - Âयािदवशी िवøì झाली.
 श³यता २ - Âया िदवशी िवøì झाली नाही.
यावłन एका आठवड्यातील िÖथती दशªिवणारा िवøì इितहास तयार केÐयास तो
खालीलÿमाणे असेल: तारीख (State) िÖथती ०१/०१/२०२२ ० ०१/०२/२०२२ १ ०१/०३/२०२२ ० ०१/०४/२०२२ १ ०१/०५/२०२२ ० ०१/०६/२०२२ ० ०१/०७/२०२२ १
संøमण संभाÓयता मॅůी³स (Transition Probability Matrix) असे असेल.
P = िवøì नाही (No Sale) िवøì (Sale) िवøì नाही (No Sale) ०.२५ ०.७५ िवøì (Sale) १ ० munotes.in

Page 139

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील कायªÿणाली
139 आता, जर आपण ०१/०७/२०२२ ¸या िÖथतीला सुłवातीची िÖथती Ìहणून िवचारात
घेतले तर:
X = िवøì नाही (No Sale) िवøì (Sale) ० १
Ìहणून माकōÓह ÿॉपटê (Markov Property) नुसार ०१/०८/२०२२ रोजी िÖथती
Xn+१ = Xn.P = िवøì नाही (No Sale) िवøì (Sale) १ ०
याचा अथª माकōÓह साखळी ०१/०८/२०२२ रोजी िवøì नाही असे भाकìत करते.
माकōÓह साखळी वापłन िवøì िवभाग एक िवÖतृत पĦती िवकिसत करेल ºयामुळे úाहक
कधी मागणी करेल याचा अंदाज बांधता येईल. कोणÂयाही Óयवसायाचा पाया úाह कांचा
िवĵास व Âयां¸याकडून िÖवकृती हा आहे. तो यशÖवी व मजबूत करÁयासाठी माकōÓह
साखळी मदत कł शकते.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ):
अ) åरकाÌया जागा भरा:
१. Óयवसाय संÖथा सवª संसाधने एकý कłन Âयांचा एकिýत वापर करतात, Âया
ÿणालीला _______ ÿणाली असे Ìहणतात.
२. सॉÉटवेअर¸या माÅयमातून ________ पĦतीने मािहती ÿिøया होते.
३. माकōÓह साखळीचा वापर ÿामु´याने कोणÂयाही घटका¸या ____काळातील
िÖथतीवर आधाåरत भिवÕयकालीन िÖथतीचा अंदाज बांधÁयासाठी केला जातो.
४. िवøì अंदाज हा नग उÂपादन, सामúी व उपलÊध साधनांची _______ यांचा आधार
आहे.
५. कोणÂयाही Óयवसायाचा पाया हा _____चा िवĵास व Âयांची िÖवकृती हा आहे.
ब) टीपा िलहा:
१. ई.आर.पी. ÿणाली ÿभावीपणे राबिवÁयासाठी Óयवसाय संÖथेने पूणª करावयाचे Öतर.
२. ई.आर.पी. सॉÉटवेअर ÿणालीचे फायदे.
३. ई.आर.पी. सॉÉटवेअर ÿणालीचे तोटे. munotes.in

Page 140

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
140 ४. माकōÓह साखळी.
५. िवøìचे भािकत करÁयासाठी माकōÓह साखळीचा वापर .
क) खालील िवधाने ÖपĶ करा :
१. ई.आर.पी ÿणाली कंपनीचे महÂवाचे साधन बनली आहे.
२. ई.आर.पी. सॉÉटवेअरचा खचª लघू व मÅयम Óयवसाय संÖथांना परवडत नाही.
३. पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनामÅये úाहक मागणीचे अिधक चांगले ÓयवÖथापन
करÁयासाठी माकōÓह ÿिøया उपयोगी पडते.
४. माकōÓह साखळी¸या माÅयमातून िवपणन िवĴेषण करणे सुलभ होईल.
५. पुरवठा साखळी ही मागणी, पुरवठा आिण सामúी िनयोजन यावर आधा åरत आहे.
८.६ पॅरेटोचा कायदा (PARETO’S LAW) िवलĀेडो पॅरेटो हे ईटली येथील अिभयंता तसेच समाजशाľ², अथªशाľ², राºयशाľ²
आिण तÂववे°े होते. अथªशाľातील Âयांचे योगदान फार मोठे व महÂवाचे आहे. पॅरेटो
ईटलीतील िविवध िवषयांचे Óयासंगी व िवĬान Óयĉì होते. सामािजक िवĴेषणात “एिलट”
(Elite) या शÊदाचा वापर करÁयास ते जबाबदार होते. Âयांचे सवाªत िवĬ°ापूणª योगदान
Ìहणजे उÂपÆन िवतरणाचा अËयास होय. अथªशाľ² Ìहणून Âयांचा वारसा ÿगÐभ होता.
पॅरेटो यांची पुÖतके Âया काळातील इतर úंथांपे±ा आधुिनक अथªशाľासारखी िदसतात.
पॅरेटो यांने कायª±मतेची संकÐपना मांडली आिण सुàम अथªशाľाचे ±ेý िवकिसत केले.
पॅरेटो यांचे योगदान समाजशाľ आिण गिणत या ±ेýांमÅयेही मोलाचे आहे. Âयांने शोधून
काढले कì देशातील Óयĉìचे उÂपÆन संभाÓयता िवतरणाचे पालन करते. ईटलीतील ८०%
संप°ी सुमारे २०% लोकसं´येकडे असÐयाचे Âयांचे िनåर±ण आहे. असे सांिगतले जाते
कì, Âयां¸या बागेतील २०% वाटाणा श¤गा Ļा ८०% मटार देता° हे ल±ात आÐयानंतर
Âयांनी ८०/२० ची संकÐपना समोर आणली.
पॅरेटो हे Âयां¸या ८०/२० िनयमासाठी सवाªत ÿिसĦ आहेत. हा िनयम Âयांनी १९०६ मÅये
इटली¸या उÂपÆन िवतरणा¸या गिणतीय िनरी±णानंतर िवकिसत केला. पिहला सामािजक
चø िसĦांत, संप°ीचे आिथªक वगªवार िवतरण, सामािजक कÐयाण िसĦांत आिण पॅरेटो
कायª±मता यासाठी देखील िवÐफोडो पॅरेटो ÿिसĦ आहेत.
इटलीतील उÂपÆन व संप°ी िवतरण पाहóन जरी पॅरेटो यांनी ८०/२० िनयम मांडला असेल,
तरी बहòतांशी सवª पåरिÖथतीत व उīोगांमÅये हा िनयम लागू होतो. Ļा िनयमाÿमाणे काही
(कमी सं´येतील) घटक बहòसं´य पåरणाम िनमाªण करतात. ८०% पåरणामांसाठी २०%
कारणे जबाबदार असतात, जे उÂपादनासाठीची संसाधने / साधनसामुúी (inputs ) आिण
अंितम उÂपादन (outputs ) यांमधील असमान संबंध दशªिवतात.
munotes.in

Page 141

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील कायªÿणाली
141 जसे कì सामुúी ÓयवÖथापनामÅये:
एकूण उपभोग मूÐयाचा बहòतांश भाग (८०%) हा मयाªिदत साठ्या¸या नगांचा (२०%)
(नगांपासून बनलेला) आहे; िकंवा जर अंितम उÂपादनांसाठी हे िवĴेषण लागू करावयाचे
असÐयास, िवøì महसुला¸या बाबतीत हे िसĦ होते.
ÓयवसायामÅये:
असे Ìहटले जाते कì, २०% वÖतू Ļा ८०% उÂपÆन आणतात तर एकूण úाहकांपैकì
२०% úाहकांना ८०% िवøì होते. तसेच संÖथे¸या छोट्या गटाकडे बाजारपेठेतील
वाट्याचा मोठा िहÖसा / ÿमाण असते.
खेळ±ेýामÅये:
२०% खेळाडू ८०% मोठ्या खेळांमÅये सहभागी होतात आिण हे मोठे २०% खेळाडू
८०% बि±से िजंकतात.
अ) पुरवठा साखळीसाठी ८०/२० िनयम (80/20 Rule for Supply Chain):
सामúी िनयंýणाची / ÓयवÖथापनाची अनेक तंýे आहेत ÂयामÅये ‘अ ब क’ िवĴेषण हे एक
वगêकरण तंý आहे, जे पॅरेटो तÂवावर आधाåरत आहे. यामÅये एकूण सामúी तीन गटांमÅये
खालीलÿमाणे िवभागली जाते.
१. गट ‘अ’: मÅये सवाªत महÂवा¸या व फायदेशीर २०% वÖतू.
२. गट ‘ब’ व गट ‘क’ मÅये उरलेÐया वÖतू, ºया ८०% आहेत पण कमी महÂवा¸या
आहेत.
सामúी िनयंýण ठेवताना गट ‘अ’ मधील वÖतू अिधक फायदेशीर व महÂवा¸या असÐयाने
Âया गटावर जाÖत भर िदला जातो. ‘जनरल इले³ůीक’ सार´या कंपÆया सामúी िनयंýणात
या तंýाचा वापर करतात.
ब) पॅरेटो िवĴेषण (Pareto Analysis):
पॅरेटो िवĴेषणात खालील Öतरांचा समावेश होतो.
१. समÖया ओळख व यादी करणे (Identify and List Problem):
सुłवातीला ºया समÖया सोडिवÁयाची गरज आहे Âयांची यादी करा. गट सभासद व
संबंिधत लोकांबरोबर समÖयेसंदभाªत चचाª करा.
२. ÿÂयेक समÖयेचे मूळ कारण शोधणे (Identify the Root Cause of each
Problem):
कÐपनामंथन, कारण आिण पåरणाम िवĴेषण, इ. तंýां¸या सहाÍयाने ÿÂयेक समÖयेमागील
मूळ कारण शोधा. munotes.in

Page 142

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
142 ३. समÖया øम ठर वणे (Score Problem):
समÖयेचे Öवłप ल±ात घेऊन ती सोडिवÁयाची पĦत िनिIJत करा.
४. मूळ कारणांचा िवचार कłन समÖया गट तयार करणे (Group Problems
Together by Root Cause):
समÖयेचे Öवłप व Âयामागील मूळ कारणे यां¸या आधारे समÖयांचे गट तयार करा. उदा.
कमªचारी उिणवामुळे िनमाªण होणाöया समÖयांचा गट.
५. ÿÂयेक गटाला गुण देणे (Add u p the Scores for Each Group):
समÖयेचे गट पाडÐयानंतर Âया ÿÂयेक गटाला गुण īा. िदलेले गुण ल±ात घेऊन गट
ÿाधाÆय ठरवा.
६. कृती करणे (Take Action):
आता समÖयां¸या कारणांचा िवचार करा. ºया गटातीस समÖया ÿाधाÆयाने सोडवाय¸या
आहेत Âया सोडिवÁयावर ल± क¤िþत करा.
क) पॅरेटो िनयमाचे पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील फायदे (Advantages of
Pareto’s Law in SCM):
१. पुरवठादारा¸या पाठवणी वेळापýकाची पूतªता:
पुरवठादारा¸या कामिगरीचे पåर±ण करÁयासाठी पॅरेटो िनयम हे एक सवōÂकृĶ साधन आहे.
Âया पåर±णा¸या आधारे ÓयवÖथापन पुढील धोरण आखू शकते. कोणÂया पुरवठादारावर
भर īायचा हे ठरवू शकते.
२. खचª कपात:
खचª घटकांचे िवĴेषण पॅरेटो िनयमा¸या आधारे करता येईल. महÂवा¸या घटकांतील
सुधारणांवर भर देता येईल.
३. वेळेवर खरेदी:
खरेदी ÿिøयेत देखील पॅरेटो िनयम वापरता येईल. उदा. एकूण खरेदी Óयवहारांपैकì २०%
Óयवहारांमुळे एकूण खचाªपैकì ८०% खचª होतो.
४. úाहकां¸या गरजांची ओळख:
ÓयवसायामÅये ८०% उÂपÆन हे २०% úाहकांकडून िमळते. अशा महÂवा¸या व िनķावान
úाहकांना ÿाधाÆय देता येईल. Âयां¸या गरजा ओळखून Âयांना समाधान देता येईल.
५. ÿाधाÆय ठरिवणे:
पॅरेटो िनयमा¸या आधारे úाहक ÿाधाÆय ठरिवता येईल. तसेच ºया २०% वÖतूंमुळे ८०%
िवøì होते Âया वÖतूंचे ÿाधाÆय देखील ठरिवता येईल. munotes.in

Page 143

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील कायªÿणाली
143 ६. समÖयेचे गांिभयª समजणे:
पॅरेटो िवĴेषण समÖयांची यादी व संभाÓय कारणे शोधून काढते. समÖयांचे गट तयार कłन
Âया गटांना गुण िदले जातात. अिधक गुण िदÐया गेलेÐया गटातील समÖयांचे गांिभयª ल±ात
घेऊन Âया सोडिवÁयास ÿाधाÆय िदले जाते.
८.७ सारांश (SUMMARY) पुरवठा साखळी कायª ÿणालीमÅये सॉÉटवेअर व हाडªवेअर संसाधनांचा वापर केला जातो.
यामुळे पुरवठा साखळीतील कायª ÿणाली अिधक पåरणामकारक व कायª±म बनली आहे.
कमी संसाधनां¸या वापरातून अिधक उÂपादन िमळत आहे. पुरवठा साखळीतील कायª
ÿणाली जलद, अचूक व पåरणामकारक असेल तरच िवतरण कायª±मता वाढणार आहे.
तुÌही िकतीही चांगली व दज¥दार वÖतू उÂपािदत केली पण ती वेळेवर, योµयिÖथतीत व
योµय úाहकापय«त पोहचली नाही तर ितचा काहीही उपयोग होणार नाही. ती वÖतू िजत³या
तÂपरतेने आिण कायª±मतेने úाहकापयªत पोहोचेल तेवढीच ती अथªपूणª ठरेल. Âयामळे
पुरवठा साखळीतील कायª ÿणाली ÿभावी असणे आवÔयक आहे.
८.८ ÖवाÅयाय (EXERCISE ) अ) िदलेÐया पयाªयातून योµय पयाªय िनवडून åरकाÌया जागा भरा.
१. पॅरेटो चाटª चा वापर ______ साठी केला जातो.
अ) ÿिøयेतील तपासणी मुĥे शोधणे
ब) उÂपादन वेळापýक आखणे
क) चूका व ýुटéचे संघटन करणे
ड) माल ÿवाह दशªिवणे
२. पॅरेटो िनयमास ______ असे देखील Ìहणतात.
अ) अ ब क िवĴेषण िकंवा ८०/२० िनयम
ब) आयÂया वेळेचे तंý
क) बुलÓहीप
ड) यापैकì काही नाही

munotes.in

Page 144

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण लॉिजिÖट³स
144 ३. ______ हा पॅरेटो िनयमाचा जनक आहे.
अ) अÐĀेड माशªल
ब) िवÐĀेड पॅरेटो
क) िपटर űकर
ड) यापैकì कोणी नाही
४. सामúी िनयंýणाचे ______ तंý पॅरेटो िनयमावर आधाåरत आहे.
अ) आयÂया वेळेचे तंý
ब) अ ब क िवĴेषण
क) सामúी गरज िनयोजन
ड) यापैकì काही नाही
५. पॅरेटोने ८०/२० िनयम ______ मÅये िवकिसत केला.
अ) १९०८
ब) १९०५
क) १९०६
ड) १९०४
ब) खालील िवधाने सÂय िकंवा असÂय ते िलहा.
१. पॅरेटो िवĴेषणानामÅये कमी गुण िदलेÐया समÖया गटातील समÖया सोडिवÁयास
ÿाधाÆय िदले जाते.
२. िवÐĀेड पॅरेटो हा िāटन येथील अथªत² होता.
३. पॅरेटो¸या िसĦांताला डॉ. जोसेफ जूरन यांनी अिधक िवकिसत केले.
४. पॅरेटो तÂव हे असे तÂव आहे जे िवÐĀेड पॅरेटो या अथªत²ा¸या नावाने ओळखले
जाते.
५. पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनात पॅरेटो िनयम उपयुĉ होतो.
८.९ संदभª (REFERENCES)  Ashley McDonough, ‘Operations and Supply Chain Management’,
January 2020 , Vibrant Publishers. munotes.in

Page 145

पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनातील कायªÿणाली
145  Gajanan Deshmukh, ‘Instroduction to Operating System’, Nirali
Prakash an.
 Daniel Stanton, ‘Supply Chain Management’, 2021 , John Wiley and
Sons.
 Saikumari V, ‘Logistics and Supply Chain Management’ January
2022 , Sultanchand and Sons.
 Rajiv Chopra, ‘Operating System’, January 2016 , S’chand Publishing.


*****
munotes.in